Муќаддима

Tabiatda suv 
Suv  tabiatda  sodir  bo`ladigan  juda  ko`p  jarayonlarda  va  shuning    bilan  birga 
insoniyatning  hayotini  ta`minlashda  asosiy  hal  qiluvchi  muhim  ahamiyat  kasb  etadi. 
Sanoatda suvni xomashyo va energiya manbai sifatida, sovitguvchi yoki isituvchi agent, 
erituvchi, ekstragent sifatida, xom ashyolar vа materiallarni tashuvchi transport vositasi 
va boshqa qator ehtiyojlar uchun ishlatiladi. 
Suv  resurslari  kurrai  zaminimizda  tabiiy  suvning  umumiy  hajmi  1386  mln.km3  ni 
tashkil qilinadi. Ko`rsatilgan  hajmning 97,5 % dan ko`proqini esa sho`r  - ya`ni dengiz 

---

101 
 
va  okean  suvlaridir.  Ammo  aksariyat  qolgan  2,3  %  yaqin  bo`lgan  chuchuk  suvning 
asosiy  qismi  inson  uchun  ishlatishga  imkoniyat  yo`q  darajada  chunki  u  asosiy  qutb 
zonasidagi  muzliklarda  va  yer  ostidagi  suvli  qatlamlarga  joylashgan.  UXM  (avvalgi 
SSSR)  hududidagi  chuchuk  suvlarning  umumiy  zahirasi  40,5  ming  km3  tashkil  etadi. 
O`zbekiston jumhuriyatida. 
Dunyodagi  barcha  mamlakatlarning  chuchuk  suvga  bo`lgan  ehtiyoji  va  o`z  navbatida 
uni  ishlatilishi  3900  mlrd.  m3/yilni  tashkil  etadi.  Shu  ko`rsatgichning  taxminan  yarmi 
ishlatilib qaytarilmaydi,  qolgan yarmisi esa oqova suvlarga aylanadi. 
Tabiiy  suv,  bu  suvni,  antropogen  o`zgarishlar  bo`lmay  turib  tabiiy  jarayonlarning 
ta`sirida  sifat  va  miqdor  jihatdan  etilgan  suvni  tushiniladi.  Uning  sifat  ko`rsatkichlari 
tabiiy  ko`p  yillik  o`rtalashtirilgan  miqdorda  bo`ladi.  Suvlar  minerallashish  darajasiga 
qarab (g/l. da); chuchuk (tuzlarning umumiy miqdori - 1), sho`rroq (1-10), sho`r (10-50) 
va  rassollar  (-50).  O`z  navbatida  chuchuk  suvlar  kam  mineral  aralashmali  (200  mg/l 
gacha),  o`rtacha  minerallashgan  )200-500  mg/l)  va  yuqori  minerallashgan  guruhlarga 
bo`linadi.  Tarkibida  miqdor  jihatdan  anionlar  kationlarga  nisbatan  ko`p  bo`lganligi 
sababli barcha suvlar gidrokarbonatli, sul'fatli va xloridli suvlarga bo`linadi. 
Tabiiy  suvlarning  qattiqligi,  ularning  tarkibida  kal'tsiy  va  magniy  tuzlarining  ishtirok 
etishi bilan belgilanadi va Sa2+ , Mg2+ ionlarining kontsentratsiyasi mmol' ekv/l bilan 
ifodalanadi.  Shuning  bilan  birga  umumiy  karbonatli  va  karbonatsiz  qattiqlik  bilan 
farqlanadi  (ajratiladi).  Umumiy    qattiqlik  keyingi  ikkala  miqdorni,  karbonatli  -  suvda 
kal'tsiy  va  magniy  bikarbonatlarining  ishtirok  etishi  bilan  bog’liq,    karbonatsiz  esa 
kal'tsiy  va magniyning sul'fatlari, xloridlari va nitratlari bo`lishi bilan bog’liq. 
Suvning fizik xossalari. Toza suvning zichligi 15 oS va atmosfera bosimida 999 kg/m3 
ga  tengdir.  Suv  tarkibidagi  aralashmaning  kontsentratsiya  ortishi  bilan  uning  zichligi 
ham  o’zgarib  boradi.  Tuzlarning  kontsentratsiyasi  35  kg/m3  bo`lgan  dengiz  suvining 
o`rtacha zichligi O oS da 1028 kg/m3 ga ega. Tuzlarning miqdori 1 kg/m3 ga o`zgarsa 
zichlik 0,8 kg/m3 ga o`zgaradi. 
Harorat ortishi bilan suvning qovushqoqligi  quyidagi holatda kamayib boradi: 
T, 
0
C       0        5         10      15       20       25       30       35 
η, mPa  S  1,797  1,523  1,301  1,138    1,007    0,895   0,800   0,723 
Tuz miqdori ortishi bilan suvning qovushqoqligi xam o`sib boradi. SHuningdek suvning 
sirt tarangligi 18 °C da 73 mN/m ni tashkil etsa, qarorat 100 °C bo`lganda 52,5 mN/m 
ga tushadi. Harorat O °C da issiqlik siqimi 4180 Dj (kg x °C) bo’lsa, 35 °С da eng kam 
miqdorni ko`rsatadi. Muzning suyuq holatga o`tish vaqtidagi erish issiqligi 330 kDj/kg, 
bug’ hosil qilishdagi issiqlik esa atmosfera bosimida va qarorat 100 °C 2250 kDj/kg ni 
tashkil qiladi. 
Suvning elektr xossalari. Suv - kuchsiz elektr o`tkazgichdir: 18 °C da solishtirma elektr 
o`tkazuvchanligi 4,9 Sm/m (4,41 . 10-8 Om . sm); dielektrik doimiysi 80 ga teng. Suvda 
eriydigan  tuzlarning  bo`lishi  uning  elektr  o`tkazuvchanligini  oshiradi.  Suvning  bu 
xossasi qaroratning o`zgarishiga to`qridan to`qri boqlik bo`ladi. 
 
           ONO +SL-----+S2NSOON                      
Suvning optik xossasi. Suvning tiniqligi va loyqaligi, uning tarkibidagi muallaq qolatda 
turuvchi  mexanik  aralashmalarning  miqdoridan  boqliq.  Suvdagi  aralashmalar  miqdori 
qancha  ko`п  bo`lsa,  uning  loyqalik  darajasi  shuncha  ortib  boradi  va  bunga  qarshi 

---

102 
 
o`laroq tiniqlik kamayib boradi. Tiniqlik o`lchanayotgан suvning ichki qatlamiga kirib 
boruvchi  nur  yo`lining  masofasi,  ya`ni  uzunligiga  boqliq  bo`ladi.  Bunda  ul'trabinafsha 
nurlar  suvdan  oson  o`tadi,    ul'trakizil  nurlar  esa  qiyin,  ya`ni  yomon  o`tadi.  Tiniqlik 
ko`rsatkichini  suvdagi  kir  aralashmalarning  miqdorini  aniqlashda  va  suvning  sifatini 
baqolashda foydalaniladi.