Moylar va maxsus

2.2. Yoqilg‘ilarni karbamid yordamida deparafînlash
Deparafînlash 
deb 
neft 
fraksiyalaridan 
qattiq 
uglevodorodlami ajratib olishga aytiladi. Bu jarayon nefl 
fraksiyalarini sovutilganda qattiq uglevodorodlar kristall holida 
cho‘kish bilan boradi. 0 ‘zini guruh tarkibiga ko‘ra ular yuqori 
molekulali parafinlar va shuningdek naften, aromatik, naften- 
arom atik uglevodorodlar b o iish i mumkin.
Ajratib olingan yengil eruvchan parafinlar neftni qayta 
ishlash sanoatining qimmatbaho xomashyosidir. Past haroratda 
qotadigan yoqilgi va qovushqoqligi kam bo‘lgan moylar olish 
bilan birga sintetik yoqilgi kislotalar ishlab chiqarishda 
ishlatiladigan suyuq yoki yumshoq parafinlar olinadi.
Karbamid N H 2 — C O N H 2 
regenestruktur analizi 
ko‘rsatishicha 
2 ta modifîkatsiyada b o ia d i — tetrogonal va 
geksogonal. Toza 
karbamid tetrogonal strukturaga ega b o iib
h a r bir kristallik yacheykasi to ‘rtta molekulasidan iborat. Bu 
zich joylashgan kristall b o iib bo‘shligi yo‘q, shuning uchun 
b o sh q a. m oddalam ing 
molekulalari 
joylashib 
qololmaydi. 
Kompleks 
hosil 
b o iish jarayonida 
karbamidni 
kristallik 
strukturasida o'zgarish b o ia d i, u geksogonal sistemaga o'taui. 
Bu holda har bir yacheyka 6 ta karbamid molekulasidan iborat 
b o ia d i. U lar bir birlariga nisbatan 120° burchak hosil qilib 
joylashgan. Shunday joylashish natijasida karbamid molekulalari 
orasida bo‘shIiq kanal hosil b o iad i. Kanal diametri tor joyda 
4,9 E, keng joyda esa 6 E shuning uchun karbamid bilan 
kompleks 
molekulasining 
ko‘ndalang 
diam etri 
kanal 
diam etridan kichik b o ig an m oddalar tashkil qiladi. Neft 
mahsulotlari tarkibidagi kom ponentlardan faqat N-alkanlam ing 
molekulalarini ko‘ndalang o ic h a m i 3,8 x 4,2 E teng b o iib , 
karbamidni geksogonal yacheykasidagi kanaldan kichikdir.
29

---

Shuning uchun karbamid bilan kompleks hosil boiishm ing 
asosiy shartlari norm al tuzilgan uzun parafin 
zanjirining 
boiishidir.
H ar bir sinfning yoki gomologik qatom ing kompleks hosil 
qilish uchun eng kam zanjir uzunligi mavjud bo‘lib, N -alkanlar 
uchun xona haroratida va norm al bosim da 6 uglerod atomiga 
tengdir. Karbamid bilan kompleks hosil qilish uchun N -alkan 
qatorining uglevodorodlari o ‘zlarining kristall panjarasining 
kompleks energiya hosil bo‘lish energiyasidan past b o iish i 
kerak. Karbamid bilan kompleks hosil b o iish i bu fizik 
hodisadir. Kimyoviy reaksiyalar kabi kompleks hosil boiishida 
ham muvozanat b o ia d i. Shuning uchun bu jarayon qaytar 
reaksiyalar qonuniyatiga bo‘ysinadi va kompleks hosil b o iish
sharoitlarini o ‘zgarishi kompleks hosil qiluvchi uglevodorodlami 
to iiq va tez ajratib olishga ta ’sir ko‘rsatadi.
N — alkanlar karbam idni agrégat holatiga qarab uch 
jarayonda kompleks hosil qilishi mumkin:
m Karbam id (k) + N -A lkan (g) 
Kompleks (k).
m Karbamid (k) + N-A lkan (r) 
Kompleks (k).
m Karbamid (r) + N -A lkan (r) '
Kompleks (k).
m — Karbamidning mol sonini N — alkanni reaksiyaga 
kirishgan mol soniga nisbati.
K ,G ,R , — indekslar: K — kristal, G — par holatida, R — 
erigan holatda.
m — ni mol nisbati butun son boim asligi m um kin, chunki 
uglevodorodning soniga qarab, uglevodorodni bir molekulasiga 
karbamidning kasr soni to ‘gri kelishi mumkin.
Uglevodorodlar 
soni 
6—17 
gacha 
b o ig a n
N —alkan 
kompleksini o ‘rganilganda m ni N —alkan molekulasidagi 
uglevodorod soniga bogiiqligi topilgan:
m = 0,65 h + 1,51
Karbamid kompleksini N —alkanlar bilan hosil b o iish i 
«înine m uvozanat konstantasi 
quyidagi tenglam a bilan

---

a, :a2, :a3 — karbamid, N —alkan va kompleksning aktivngi.
Sistemada qattiq modda b oiganda uni aktivlik yerigan shu 
haroratda o ‘zgarmas va birga teng. Shuning uchun kompleks 
hosil b o iish i quyidagicha:
m Karbamid (r)
+ 
N-Alkart (k)
« * 
kompleks (k).
Tenglama 
asosida 
borganda 
muvozanat 
konstantasi 
karbamidning aktivligi va m -ni 
mol nisbati bilan aniqlanadi, 
ya’ni K = l/a i m shunga o‘xshash.
m Karbamid (k) + N-Alkan (r) 
Kompleks (k) îenglamasi 
bo‘yicha kompleks hosil boiganda muvozanat konstantasi N - 
alkanni eritmadagi aktivligi bilan aniqlanadi, ya’ni N — alkanlar 
uchun muvozanat konstantasi harorat ortishi bilan kamayadi, 
ya’ni kompleks hosil bo'lishi pasayadi. H ar bir uglevodorod 
uchun o ‘zini kompleks hosil boiishini yuqori chegarasi bor.
K
= 
l/a
2
Karbamid bilan deparaflnlash jarayonida massa almashuvchi 
va qovushqoqlikni yaxshilash uchun erituvchilar qoilaniladi. 
Buning natijasida kompleksni to iiq ajratib olishga erishiladi. 
Erituvchilar sifatida izooktan, petrol efir, benzin - ligroin, 
bcnzin va hokazo ishlatiladi
Karbamid bilan deparaflnlash jarayoni aktivlashtiruvchilar 
ishtirokida boradi. 
Ularga m etanol, 
etanol, 
izopropanol, 
atseton, M EK , suv va boshqalar kiradi.