Morfologiyaga kirish

1. So’z yasovchi qo‘shimchalar - asosga qo‘shilib,yangi ma’no hosil qiluvchi qo‘shimchalar. Masalan, oq asosiga –la qo‘shimchasining qo‘shilishidan “oq rangga kiritish” ma’noli yangi so‘z yasalgan.
2. Shakl yasovchi qo‘chimchalar – asosga qo‘shilib,uning ma’nosiga qo‘shimcha ma’no yuklash yoki o‘zi qo‘shilayotgan so‘zni boshqa so‘zga bog‘lash vazifasini bajaruvchi qo‘shimchalar.Masalan, -lar qo‘shimchasi gul asosiga qo‘shilib,uning ma’nosidan boshqa ma’no yasamaydi,gulning birdan ortiq ekanligini bildiradi.
Tarkibi asos va yasovchi qo‘shimchalarga bo‘linmaydigan so‘zlarga tub so‘zlar deyiladi.Masalan, tosh, temir, quyosh.
Asosga so‘z yasovchi qo‘shimchalar qo‘shilishi orqali hosil qilingan yangi asos sodda yasama so‘zlar deyiladi. Masalan, toshloq,temirchi,serquyosh.


Shakl yasovchi qo‘shimchalar vazifasiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: a) lug‘aviy shakl yasovchi (sintaktik munosabat bildirmaydigan) qo‘shimchalar – yetakchi morfema, ya’ni asosga qo‘shilib,yangi so‘z hosil qilmaydigan va o‘zi qo‘shilgan so‘zni boshqasiga bog‘lash uchun xizmat qilmaydigan qo‘shimchalar. Ularga ko‘plik, kichraytirish-erkalash,qarashlilik, o‘rin-joyga xoslik; sonningma’noviy guruhlarini, sifat va ravish darajalarini; fe’lningbo‘lishsizlik, nisbat, vazifa shakllarini yasovchi qo‘shimchalar kiradi: uycha,gullar, Maqsudjonva boshqalar; b) sintaktik shakl yasovchi qo‘shimchalar (munosabat shakllari) - so‘zga qo‘shilib, uning ma’lum morfologik shaklini ko‘rsatuvchi va boshqa so‘zga bog‘lash uchun xizmat qiluvchi qo‘shimchalar. Ulargaegalik,kelishik,shaxs-son,zamon,mayl,ismlarni kesimga xoslovchi shakllar kiradi.
Masalan: uyga,kitobim,bordim.
So‘zning ma’noli qismlari ma’lum tartibga ega. Ularning joylashuvi quyidagicha bo‘ladi: asos +so‘z yasovchi + lug‘aviy shakl yasovchi + sintaktik shakl yasovchi. Ularni shartli belgilar orqali shunday ko‘rsatish mumkin:
ᴖ+ ^+_{­___}+˷˷˷˷˷


O'zbektilidako'makchimorfemalar, ya’niqo'shimchalaryetakchimorfemadanso'ngkeladi. Masalan, zamon-dosh, zamondosh-lar, zamondoshlar- im, zamondoshlarim-ga
Asosga eng avval so'z yasovchi qo'shimcha, so'ng lug'aviy shakl yasovchi qo'shimcha, eng oxirida esa sintaktik shakl yasovchi qo'shimchalar qo'shiladi.
Masalan, sholi-kor, muqova-soz, kamtar-ona; tadbirkor-lar, sana-moq, yaltira-sh, fidokorlar-ga kabi.
Asosga so'z yasovchi qo'shimcha, shakl yasovchi qo'shimchalar ikkitadan qo'shilsa, ular ketma-ket ulanadi, yuqoridagi tartib buzilmaydi. Masalan,mulk-dor-lik, bil-im-li, jo'sh-qin-lik, ko'k-ish-roq, sinf-dosh-lar-im-dan, varaq-la-sh-ni.
Ba’zi bir hollarda so'z yasovchi qo'shimcha asosga old tomondan kelib qo'shilishi ham mumkin (masalan, no-o'rin), lekin bunday old qo'shimchalar o'zbek tilida juda kam.
Shuningdek, ayrim so'zlarda umumiy tartib buzilishi ham kuzatiladi: es-la-gan- lik kabi. Bunda asos + so'z yasovchi qo'shimcha + shakl yasovchi qo'shimcha + so'z yasovchi qo'shimcha qo'shilmoqda.
Isi+t+ma → asos+lug‘aviy sh.y. + so‘z yasovchi
O‘ch + ir+ g‘ich → asos+lug‘aviy sh.y. + so‘z yasovchi
Umuman olganda, qo'shimchalarning qo'shilishida o'ng qo'l qoidasiga rioya qilinadi, ya’ni qo‘shimchalar asosga ketma-ket chapdan o‘ngga qarab qo‘shilib boradi.
OLD QO'SHIMCHALAR VA ULARNING XUSUSIYATLARI
O‘zbek tili asrlar davomida arab, fors-tojik hamda rus tillari bilan o'zaro aloqada yashab keldi. Buning natijasida tilimizga o'sha tillarga xos bo'lgan yasalmalar va so'z yasalish qolipi ham o'zlashdi. Shulardan biri old qo'shimchali so'zlar va old qo'shimchalar sanaladi. Bular quyidagilar: