Монография / (ТИҚхмми илмий Кенгаши томонидан чоп этишга тавсия қилинган) Тошкент-2019



Download 1,23 Mb.
bet22/38
Sana22.11.2022
Hajmi1,23 Mb.
#870648
TuriМонография
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   38
Bog'liq
Сувнинг ўсимлик ҳаётидаги роли

Чегаравий (чекланган) дала нам сиғими. Тажриба далаларидаги тупроқнинг чегаравий дала нам сиғими (ЧДНС) ёки сув ушлаб туриш хусусияти қатламдаги капиллярларда энг кўп миқдордаги сувни қуйи қатламга оқиб кетмасдан, сезиларли даражада узоқ вақт давомида ҳаракатсиз ушлаб туриши билан тавсифланади.
Чегаравий дала нам сиғими биринчи навбатда тупроқ гранулометрик таркибига, структурасига ва зичлигига боғлиқ ҳисобланади. Гранулометрик таркиб-оғир қумоқ, маданийлашган тупроқларда ЧДНС 30-35 фоизни ташкил этса, қумли тупроқларда 10-15 фоиздан ошмайди.
Тупроқнинг чекланган дала нам сиғими суғориш муддатлари ва меъёрларини белгилашда муҳим кўрсаткич ҳисобланади.
4.2.2-жадвалда тажриба далалари тупроғининг ЧДНС бўйича маълумотлар келтирилган.
4.2.2-жадвал Тажриба далалардаги тупроқларнинг чегаравий дала нам сиғими
(ЧДНС)

Тажриба даласи



Қатлам, см



ЧДНС

Оғирлигига нисбатан фоизда

Ҳажмига
нисбатан фоизда

2011 йил.

1


0-50

19,36

25,2

0-70

19,41

25,6

0-100

19,01

24,9




2


0-50

20,64

28,1

0-70

20,17

27,6

0-100

20,32

27,2




3


0-50

21,69

30,8

0-70

21,84

30,8

0-100

22,07

30,9

4.2.2-жадвалда келтирилган маълумотларга кўра, 2011 йилнинг ўсув даври бошида тупроқнинг ЧДНС: 0-50 см.лик қатламда тажриба далалари бўйича: - 19,36 (1-тажриба), - 20,64 (2-тажриба), - 21,69 (3-тажриба) %; 0-70 см.лик қатламда: -19,41 (1-тажриба) - 20,17


(2-тажриба), 21,84 (3-тажриба) %; 0-100 см.лик қатламда: - 19,01 (1-тажриба) - 20,32 (2-тажриба), 22,07 (3-тажриба) фоизга тенг бўлди. Тупроқнинг сув ўтказувчанлиги. Маълумки, тупроқнинг сув ўтказувчанлиги нафақат тупроқнинг механик таркиби, зичлиги ва ғоваклиги тупроқ донодорлигига ҳам боғлиқ. Сув ўтказувчанлиги қанча катта бўлса, тупроқнинг донодорлиги юқори бўлади. Кўп йиллик тажриба натижаларига кўра, тупроқнинг сув ўтказувчанлиги, механик таркиби бўйича оғир тупроқларда механик таркиби бўйича
енгил тупроқларга нисбатан анча паст бўлади. Тупроқнинг сув ўтказувчанлиги экинларни суғориш муддатлари ва меъёрларини аниқлашда зарур бўлган энг асосий кўрсатгичлардан бири ҳисобланади. Тажриба майдонида тупроқнинг сув ўтказувчанлиги ғўза даласи учун хар йили баҳорда чигит экишдан олдин «ички ва ташқи халқалар» усулида 6 соат давомида аниқланди (4.2.3-жадвал).
4.2.3-жадвал Тажриба далалари тупроғининг сув ўтказувчанлиги

Тажриба

Йиллар


Вегетация
бошида

Вегетация охирида

м3/га

мм/мин

1 вариант

2-вариант

3-вариант

4-вариант

м3/га

мм/мин

м3/га

мм/мин

м3/га

мм/мин

м3/га

мм/мин




1


2011

1616

0,449

1335

0,371

1384

0,384

1464

0,407

1406

0,391

2012

1395

0,388

1101

0,306

1110

0,308

1203

0,334

1146

0,318

2013

1458

0,405

1179

0,328

1209

0,336

1301

0,361

1236

0,343




2


2011

1279

0,355

1012

0,281

1114

0,309

1193

0,331

1119

0,311

2012

1299

0,361

1078

0,299

1155

0,321

1171

0,325

1101

0,306

2013

1252

0,348

1077

0,299

1114

0,309

1198

0,333

1130

0,314




3


2011

791

0,220

641

0,178

666

0,185

719

0,200

690

0,192

2012

849

0,236

688

0,191

722

0,201

781

0,217

747

0,208

2013

808

0,224

663

0,184

696

0,193

747

0,208

708

0,197

Тажриба даласининг ўсув даври бошида 6 соатлик кузатув натижаларига кўра сув ўтказувчанлик хар гектарига 791 (3-тажриба, 2011 й.) дан 1616 (1-тажриба, 2011 й.) м3. гача ёки 0,219 дан 0,449 мм/мин (4.2.3-жадвал)гачани ташкил қилди. Ўсув даври охирида барча тажриба далаларда сув ўтказувчанлик 6 соат давомидаги кузатиш натижасида гектарига 68 дан 122 м3. гача камайди. Тупроқнинг сув ўтказувчанлиги бошланганидан уч соатдан кейин барқарорлашди, сув ўтказувчанлик гектарига 84-180 м3 оралиғида ўзгарди. Тажрибаларнинг барча вариантларида тупроқ қатламли бўлгани сабабли сув ўтказувчанлик нисбатан паст бўлганлиги


кузатилди.

  1. тажриба даланинг вариантлари (2011 й.) бўйича тупроқнинг сув ўтказувчанлигини ўсув даври бошида гектарига 1616 м3 ёки 0,449 мм/мин бўлган бўлса, вегетация даври охирига келиб: 1 вариантда: 1335 м3 ёки 0,371 мм/мин; 2 вариантда: 1384 м3 ёки 0,384 мм/мин; 3

вариантда: 1464 м3 ёки 0,407 мм/мин; 4 вариантда: 1406 м3 ёки 0,391 мм/мин. ни ташкил қилди.

  1. тажриба даланинг вариантлари (2011 й.) бўйича тупроқнинг сув ўтказувчанлигини ўсув даври бошида гектарига 1279 м3 ёки 0,355 мм/мин бўлган бўлса, вегетация даври охирига келиб: 1 вариантда: 1012 м3 ёки 0,281 мм/мин; 2 вариантда: 1114 м3 ёки 0,309 мм/мин; 3

вариантда: 1193 м3 ёки 0,331 мм/мин; 4 вариантда: 1119 м3 ёки 0,311 мм/мин. ни ташкил қилди.

  1. тажриба даланинг вариантлари (2011 й.) бўйича тупроқнинг сув ўтказувчанлигини ўсув даври бошида гектарига 791 м3 ёки 0,220 мм/мин бўлган бўлса, вегетация даври охирига келиб: 1 вариантда: 641 м3 ёки 0,178 мм/мин; 2 вариантда: 666 м3 ёки 0,185 мм/мин; 3

вариантда: 719 м3 ёки 0,200 мм/мин; 4 вариантда: 690 м3 ёки 0,192 мм/мин. ни ташкил қилди. Барча тажриба ва вариантларда шундай боғлиқлик юзага келди.
Барча тажриба ва вариантларда шундай боғлиқлик юзага келди.
Юқорида келтирилган тахлиллар натижасида қуйидагича хулоса келиш мумкин. Тадқиқот натижаларига ва ҳисоб-китоб ишлари бўйича барча тажрибалар бўйича 3 вариант, яъни суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНСга нисбатан 70-80-60 фоизда ушлаб турилганда, энг яхши cув ўтказувчанликка эга эканлиги тасдиқланди (4.2.3-жадвал).
Тупроқнинг сув-физик ҳоссаларидан бири, бу тупроқнинг сув ўтказувчанлиги ҳисобланади. Н.А.Качинский тавсифи бўйича суғориш нуқтаи назардан тажриба даласидаги тупроқларнинг дастлабки сув ўтказувчанлиги (1 соат давомида) қониқарли ва С.В.Астановга кўра, ўртадан кучсизгача деб баҳолаш мумкин.
    1. Тажриба далалари тупроғининг намлиги динамикаси


Суғорма деҳқончилик шароитида қишлоқ хўжалик экинларидан юқори ва барқарор ҳосил олишда тупроқнинг намлик режими асосий омил ҳисобланади. Буни амалга оширишда барча омилларни тўғри бошқариш шарт, яъни озуқа, ҳаво, иссиқлик ва бошқалар. Илмий тадқиқот ишларни белгиланган тажриба тизими асосида амалга оширишда суғориш олди тупроқ намлигини белгиланган меъёрда ушлаб туришга эришиш муҳим омил ҳисобланади. Амалда жойларда бажарилган ишлари натижасига кўра тупроқнинг ҳақиқий намлиги ± 2,0 фоизни ташкил қилди. Бу эса илмий-тадқиқот ишлар услубий жиҳатдан тўғри олиб борилганлигини исботлайди. Хоразм вилоятида олиб борилган ғўзанинг ўсиши ва ривожланиши даврида тупроқ намлигининг ўзгариш динамикаси тўғрисидаги маълумотлар 4.3.1- жадвалда келтирилган.
4.3.1-жадвалда тажриба даласининг барча вариантларида тупроқ намлиги белгиланган режим асосида амалга оширилганлиги келтирилган.
Ишлаб чиқариш назорати (1-вариант)да тажриба ўтказиш йиллари бўйича тупроқнинг ҳақиқий намлиги ғўза даласида суғоришдан олдин 53,1-67,3 фоизни ташкил қилди.
Суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНСга нисбатан 70-70-60% (2- вариант)да, ғўза гуллашгача бўлган даврда 0-50 см., гуллаш-кўсак тугиш (0-100 см.) ва пишиш даврида 0-70 см ҳисобий қатлам бўйича суғоришнинг ҳақиқий намлик миқдори аниқланди. Тупроқнинг ғўза гуллашигача ва гуллаш-кўсак тугиш даврларида намлиги ЧДНСга нисбатан 68,0 - 68,7 % ва пишиш даврида 58,0-58,2 % бўлди.
Тажрибанинг 3-варианти, яъни суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНСга нисбатан 70-80-60 фоизда ушлаб турилганда: ғўза гуллашгача тупроқнинг ҳақиқий намлиги ЧДНСга нисбатан: 68,0 - 68,5 %, гуллаш-кўсак тугиш даврида: 78,0 - 78,8%, пишиш даврида: 58,3 % (1-тажриба дала) бўлганлиги аниқланди.
4.3.1-жадвал Тажриба далалари тупроғи намлигининг ўзгариши, %

Тажриба дала номери

Вариантлар



Тупроқнинг чегаравий дала нам сиғими, %

Суғориш тизими



Суғоришлар бўйича намлик
фоизи

2011-2013 йй

1


1

Ишлаб чиқариш
назорати

1-2-1

53,1 - 56,8

2

70-70-60

1-3-1

58,1 - 68,7

3

70-80-60

1-4-1

58,3 - 78,8

4


70-80-60
(намлик дефицити 30 фоизга оширилган)

1-3-1


58,3 - 78,5



2


1

Ишлаб чиқариш
назорати

1-2-1

57,5 - 61,2

2

70-70-60

1-3-1

58,0 - 68,3

3

70-80-60

1-4-0

68,0 - 78,7

4


70-80-60
(намлик дефицити 30 фоизга оширилган)

1-3-1


58,1 - 78,3



3


1

Ишлаб чиқариш
назорати

1-2-1

62,6 - 67,3

2

70-70-60

1-2-1

58,2 - 68,3

3

70-80-60

1-3-0

68,0 - 78,5

4


70-80-60
(намлик дефицити 30 фоизга оширилган)

1-2-1


58,1 - 78,4



Тажрибанинг 4-варианти, яъни суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНСга нисбатан 70-80-60% (суғориш меъёри 30 фоизгача оширилган)да, ғўза гуллашгача тупроқнинг ҳақиқий намлиги ЧДНСга нисбатан: 68,0 - 68,4%, гуллаш-кўсак тугиш даврида: 78,0 - 78,5%, пишиш даврида: 58,1 - 58,3 фоизга тўғри келди.


100 см.ли қатламнинг намлик танқислигида вариантлар бўйича ҳисобланган суғориш меъёри берилганда ўртача тупроқнинг намлаш чуқурлиги 70-90 см. бўлди.



    1. Download 1,23 Mb.

      Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   38




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish