bo‘lsa, g ‘ildirak qisman
147
sirpanib aylanadi,
T > F
bo‘lsa, g‘ildirak aylanmasdan qoladi
(to‘liq sirpanish yuz beradi).
83-rasm.
G ‘ildirakka ta ’sir etuvchi kuchlar.
84- rasm.
G ‘ildirakka yonlam a kuchning ta ’siri:
a
—
asimmetrik mashina; b
—
qiya joyda.
148
Yetaklovchi g ‘ildirakka mashinani ilgariga yurgizish uchun
kerakli bo‘lgan urinma
Te
kuch ta’sir etadi. Agar
Te>F
bo‘lsa,
g‘ildirak to‘liq toyib, bir joyda aylanadi.
Yurituvchi va yetaklovchi g‘ildirakning yer bilan ishqalanish
(tishlashish) kuchining miqdorini ko‘paytirish uchun to‘g ‘inga
tishlar o ‘rnatiladi.
Agar mashinaning ishchi qismi asimmetrik o‘rnatilgan bo‘lsa;
ishchi qismning o ‘zi yonlama kuchni hosil qilsa, qiya joyda
ko‘ndalang turgan mashinaning og‘irlik kuchi
G
yer yuzasiga
perpendikular
G cosfl
va g ‘ildiraklarni past tomonga surib
yuborishga intiladigan
Qiva Q
2
,
kuchlarga bo‘linsa (84- rasm),
g‘ildirak to ‘g ‘iniga yonlama kuch
Q
ta’sir qiladi. Uning ta’sirida
g‘ildirak yon tomonga sirpanib ketmasligi uchun reborda
o‘rnatiladi. G ‘ildirakdagi qarshilik momentining miqdori qanday
omillarga bog‘liqligini bilib, tahlil qilish maqsadga muvofiqdir.
Tuproqqa
h
chuqurlikka botib aylanayotgan qattiq to‘g ‘inli
g‘ildirakning o‘qi O ga (85 a- rasm), yuk og‘irligi
G
va sudraydigan
kuch
P
ta’sir etadi.
85- rasm.
T uproqqa botib yum alanayotgan g‘ildirakka ta ’sir
etuvchi kuchlar.
a - qattiq to ‘g ‘inga, b - shina kiydirilganda.
149
G ‘ildirak ta’sirida zichlanayotgan tuproqning to ‘g‘inga
ko‘rsatadigan elementar qarshilik kuchlarining o‘zgarish epyurasi
85-
a
rasmdagidek bo‘lishi va ularning teng ta’sir etuvchisi
R, a/3
burchagi ostida joylashgan
a
nuqtasidan o ‘tishi aniqlangan (bu
yerdagi a — to‘g‘inni tuproqqa bevosita tegib turgan qismining
markaziy burchagi).
R
— reaksiya kuchi,
G
va
P
kuchlarining
yig‘indisiga teng va unga aks ta’sir etadi.
R
kuchini
X
va
Z
o ‘qlariga
tushirilgan proyeksiyalari Rx va
Rz
yordamida g ‘ildirak ravon
harakatini ta’minlash shartlarini tushunish mumkin.
Muvozanatni (ravon harakatni) ta’minlash uchun kuchlarning
koordinata o ‘qlariga tushirilgan proyeksiyalarining yig‘indilari
nolga teng bo‘lishi kerak;
Hamda
P
va
G
kuchlari
a
nuqtasi atrofida hosil qiladigan
momentlarning yig‘indisi ham nolga teng bo‘lishi kerak:
(45) dan
P -R x -
0va
G -R z
- 0 bo‘lishi va g ‘ildirakka
P
va
Rx
hamda
G
va
Rz
kuchlari juftligining ta’sir etishi kelib chiqadi.
P
va
Rx
juftligi za yelkasida harakatlantiruvchi momentni,
G
va
Rz
juftligi
esa
Xa
yelkasida unga qarshilik momentini hosil qiladi. (46) dan
(47) formuladan hamda 85- rasmdan g ‘ildirakning tuproqqa
botish chuqurligi
h
qancha kam bo‘lsa,
Xa
yelkasi shuncha kam
bo‘lib, bundan qarshilik momenti
Gxa
ning kam bo‘lishi kelib
chiqadi. G ‘ildirakni sudrash uchun kamroq
P
kuch talab qilinadi.
(47)
formuladan g‘ildirakning diametri kattaroq qilinsa, uni
sudrashga kamroq
P
kuch talab qilinishi yana bir marta
P - Rx -
0
G - Rz -
0
(45)
(46)
P - G' xa
/ za
kelib chiqadi
(47)
150
tasdiqlanadi. Chunki, diametrning o‘sishi
Za
yelkaning
Xa
ga
nisbatan tezroq ortishiga olib keladi.
P
ning kamayishiga Za ning
o‘sishi bilan bir vaqtda, diametri katta bo‘lgan g‘ildirak to‘g ‘ini-
ning tuproqqa kamroq
h
chuqurlikka botishi ham sabab bo‘ladi.
Pnevmatik
shina
kiydirilgan
g‘ildirakning
sudrashga
qarshiligi, qattiq to‘g ‘inli g‘ildirakka nisbatan birmuncha kamroq
bo‘ladi. Bunga sabab, 85 -b rasmda ko‘rsatilgandek pnevmatik
shina deformatsiyalanishi natijasida to ‘g ‘inning tayanch maydoni
bir necha marta katta bo‘ladi. Oqibatda, yerga tushadigan
solishtirma bosim keskin kamayadi, u tuproqqa sayozroq botadi,
kamroq hajmdagi tuproqni zichlaydi, bu jarayonga energiya kam
sarflanadi. Bundan tashqari, tuproqning g ‘ildirakka beradigan
elementar bosimlarining teng ta’sir etuvchisi
R
vertikal o ‘qqa
yaqinroq bo‘lib,
Xa
yelka kamayadi, bu esa
P
kuchini kamayishiga
olib keladi.
86-rasm.
G ‘ildirak elem entlari o‘lcham larini aniqlashga oid
sxema.
G‘ildirak elementlarining o‘lchamlari ularga ta’sir etadigan
kuchning miqdori, yo‘nalishi va qo‘yilgan joyiga qarab aniqlanadi.
Misol uchun, g ‘ildirakka o‘rnatiladigan tish (shpora) ning eni
Bs
konstruktiv qulaylik nuqtayi nazardan, to‘g ‘inning eni
bt
ga teng
151
qilib qabul qilinadi. Shporaning balandligi esa unga ta’sir etuvchi
Ps= T—F
kuchining bosimi ostida tuproqni ezib, surib ketmaslik
asosida aniqlanadi. Demak, shporani kerakli balandligi—
hs
ni
aniqlashda tuproqning xususiyatlari e’tiborga olinadi (86- rasm):
,
T
-
F
h- -
,
(48)
bt
к
J ’
bu yerda,
T
—
yuritilayotgan mexanizm (apparat)ni aylantirish
uchun g ‘ildirak to ‘g ‘inida paydo b o ‘ladigan urinma kuch, N; F
—
to ‘g ‘inning yer bilan tishlashish (ishqalanish) kuchi, N; bt
—
to ‘-
g ‘inning eni, sm;
[Te] - -
tuproqning ezilishga qarshilik k o ‘rsa-
tishining jo iz b o ‘lgan solishtirma urinma kuchlanishi, N/sm2.
G ‘ildirak to ‘g‘inidagi minimal tishlar soni:
zmm -
71
/ a - 71
/ arccos R /(
R + h
) J
(49)
bo‘lishi kerak, chunki, g ‘ildirak uzluksiz, to ‘xtamay aylanishi
uchun birinchi tish tuproqdan chiqayotganida keyingi ikkinchi tish
yerga bota boshlashi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: 
