|
7.3.Nutq apparati. Nutq turlari.
Nutq o’zining xususiyatiga va bajaradigan vazifalariga qarab asosan uch turga bo’linadi :
og’zaki, yozma va ichki nutq kabi.
Og’zaki nutq. Odatda kishilar bir-birlari bilan muomala va munosabatda bo’lganlarida
o’zlarining fikrlarini ovoz chiqarish, gapirish bilan amalga oshiradilar. Gapiruvchi shaxs o’z fikrini,
his-tuyg’ularini faqat so’z bilan emas, balki imo-ishora, mimika va intonasiyalarda ham ifoda qiladi.
Gapiruvchi nutqi aniq, ravon, emosional bo’lishi kerak. Talaba esa, o’z dikqatini jalb etib,
ma’ro’zachining nutqini tinglagandagina uning ma’nosiga yaxshi tushunib oladilar.
Kishilar o’rtasidagi amalga oshirilayotgan munosabatlarning xarakteri yoki xususiyatlariga qarab
og’zaki nutq dialogik va monologik tarzda bo’lishi mumkin.
Dialogik nutq ikki yoki undan ortiq kishilarning bir-birlari bilan suxbatlashish jarayonidir.
Bunda suxbatdoshlar faollik ko’rsatishlari kerak. Dialogik nutq orqali suhbat qilayotgan kishilar bir-
birlarining fikrlarini tez tushunib olgani holda, suxbatdoshining aytgan gaplarini tasdiqlashi yoki unga
e’tiroz bildirishi mumkin. Bu xil nutqning yana bir xususiyati bor, bunda suxbatdoshlarga malum
bo’lgan ayriliq so’zlar tushirib qoldirilishi ham mumkin. Ba’zi hollarda dialogik nutq ixgiyorsiz ham
bo’ladi, chunki suxbat davomida yangi-yangi fikrlar kelib chiqaveradi. Lekin bu nutq izchil va to’la
bo’lmasligi ham mumkin. Bu sharoit bilan bog’liq.
Monologik nutq esa, dialogik nutqdan farq qilib, bitta odamning boshqalarga qarata nutq
so’zlashidir. Masalan, dokladchi nutqi, lektorning auditoriyadagi o’quvchi, talabalarga qarata ma’ro’za
o’qishi kabilar monologik nutqdir.
Monologik nutqning ham o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Bu xususiyatlar eng avvalo shundan
iboratki, ko’pchilik oldida so’zlagan notiq fikrining mantiqiy jihatdan izchilligiga, talant burroligi,
talaffo’zning aniqligiga va nihoyat fikrning ta’sirchanligiga e’tibor berishi lozim. Ma’ro’zachi
talabalarning ham aytilayotgan gaplarga munosabatini hisobga olib borsa yaxshi bo’ladi.
Monologik nutq faqat boshqalarga qaratilgan bo’lib qolmasdan, kishi o’zi yozish konspektini
yoki ma’ro’zasini o’zicha ovoz chiqarib o’qish ham mumkin, bu ham monologik nutqka kiradi.
Yozma belgilardan foydalangan holda nutq tuzish mumkin, bu yo z m a nutq bo’ladi. Yozma
nutq, monologik nutqning turlaridan biri bo’lib, ko’pincha boshqalar uchun tayinlangan nutqdir.
Yozma nutqning o’ziga xos xususiyatlari bor. Avvalo yozma nutqning murakkab va mukammal
tuzilib ifoda qilinadigan nutq turlaridan ekanligini qayd qilish kerak. Chunki, u masofa va zamon
e’tibori bilan uzoqda bo’lgan kishilarga atalgan bo’ladi. Shuning uchun ham yoziladigan xat, maqola,
kitob va boshqa yozma asarlardagi gaplarning hamma bo’laqlari grammatik qoidaga muvofiq o’z
joyida ishlatilishi lozim. Bunda gapning egasi, kesimi va boshqa bo’laqlari tushib kolar ekan, uning
mazmuniga tushunmaslik mumkin. Bu yana shuning uchun zarurki, biz o’z bilim va tajribalarimizni
kelgusi avlodga faqat yozma shaklda qoldiramiz, u albatta kelgusi avlodlarga tushunarli bo’lishi kerak.
Nutqning alohida xili ham bo’lib, uni i ch k i nutq deb yuritamiz ichki nutq, kishining o’ziga
qaratilgan bo’lib, o’z ichidan o’ylab, jim o’tirgan vaqtdagi nutqidir. Odatda, u ovozsiz o’tadi. Ba’zi
hollarda esa, u shivirlab aytiladi yoki ovoz bilan gapiriladi. Bunday hodisa kishi bir narsadan qattiq
ta’sirlangan, hayajonlangan yoki bir narsadan gpushaymoi bo’lgan yoki o’zi yolg’iz o’tirgan vaqtlarda
ro’y beradi. Kishi o’zi sezmasdan baland ovoz bilan gapira boshlaydi yoki ayrim so’zlarni ovoz
chiqarib gapirib ham qo’yadi. ko’p hollarda ichidan o’ylanib o’tirgan kishi yuz ifodasini o’zgartirib,
boshini qimirlatib, qoshini chimirib, qo’llarini silkitib ham qo’yadi. Bu ichki nutqning harakat bilan
ifoda qilinishidir. Bunday hodisa ayniqsa, kichkina bolalarda ko’p uchrydi. Bola o’ynar ekan, uning
og’zi ham jim turmaydi, u o’z-o’zidan gapirib o’ynaydi. ya’ni o’z ichida nimani o’ylayotgan bo’lsa,
shuni ovoz chiqarib gapiraveradi.
Ichki nutq, to’la bo’lmasligi, ko’pincha qimlardan tuzilgan bo’lishi ham mumkin. Masalan. kishi
portfelini axtarar ekan, «uyda esdan chiqib qolibdiku" yoki "olmabman" deb shivirlab qo’yadi va nima
olishini unutganligini o’zi biladi.
Ichki nutq tafakkurga tabiiy ravishda bog’langandir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
