Metodik talablar

       Nazariy tushuncha.

 Hujayra tirik mavjudotlarning eng kichik tuzilishiga ega 

bo‗lgan biologik qismidir. Hujayra organik olamning ma‘lum taraqqiyot bosqichi 

davrida,  tirik  materiyaning  asta-sekin  takomillashishi  natijasida  paydo  bo‗lgan. 

Hujayraga  tirik  materiyaning  barcha  jarayonlari:  o‗sish,  oziqlanish,  nafas  olish 

ta‘sirchanlik  va  ko‗payish  xosdir.  O‗simlik  hujayrasining  shakli,  o‗lchami, 

o‗simlik  tanasida  joylashgan  joyiga,  bajaradigan  vazifasiga  qarab  turli-tuman 

bo‗ladi.  Hamma  tirik  organizmlar  hujayra  tuzilishiga  ko‗ra  ikkita  katta  olamga: 

prokariotlar va eukariotlarga bo‗linadi. 

Prokariot -

 organizmlar (bakteriyalar, yashil  suvo‗tlar)da hujayraning irsiy 

belgilarini genofor (yunon. gen — tug‗ilish, kelib chiqish, form —shakl) tashiydi. 

Yаdro  moddasi  hujayrada  bir  tekis  tarqalgan  bo‗lib,  yadro  po‗sti  bo‗lmaydi. 

---

8 

 

Eukariot  organizmlar  (o‗simliklar,  zamburug‘lar  va  odam)  ning  hujayrasida 

takomillashgan  yadro  bo‗lib,  uning  tarkibidagi  xromasomalar  irsiy  belgilarni 

nasldan-naslga o‗tkazishda ishtirok etadi. 

Eukariot  -

  organizmlarning  hujayralari  bir-biridan  keskin  farq  qiladi. 

Hayvon    hujayrasida  o‗simliklarga  xos  bo‗lgan  po‗st,  plastidalar  va  vakuolalar 

bo‗lmaydi.  Hayvonlar  va  zamburug‘lar  hujayrasida  glikogen,  o‗simliklarda 

kraxmal to‗planadi. O‗simliklarning hujayra po‗sti pishshiq bo‗lib, tsellyulozadan, 

zamburug‘larning hujayra po‗sti xitin  moddasidan tashkil  topgan. 

Demak,  hujayraning  eng  muhim  belgilaridan  biri  uning  xilma-xilligi  va 

o‗xshashligidir. Masalan, hujayra protoplasti (yunon. protos — birinchi; plastos — 

shakllangan) murakkab tuzilishga ega bo‗lib,  uning takomillashishi natijasida bir 

qancha  organellalar  yoki  organoidlar  (yadro,  plastidalar,  mitoxondriy,  ribosoma, 

lizosoma  va  boshqalar)dan  tashkil  topgan  bo‗ladi.  Organellalar  bajaradigan 

vazifasi, tuzilishi bilan bir-biridan  keskin  farq qiladi. 

Masalan, organlarning ustini qoplab turadigan epiderma hujayralari tekis, 

yupqa bo‗lsa, o‗simlikka qattiqlik beruvchi mexanik to‗qima hujayralari ingichka, 

uzun devorlari qalin birlamchi va ikkilamchi qobiqni hosil qiladi. Jamg‘aruvchi va 

assimlyatsiya  jarayonini  bajaradigan  hujayralar  yumaloq  ovalsimon  ko‗p  qirrali 

yupqa  qobiqli  bo‗ladi.  O‗tkazuvchi  ksilema  naylarining  hujayralari  uzun,  qalin 

qobiqli  bo‗ladi.  Demak  hujayralar  morfologik  jihatidan  2  tipga  bo‗linadi. 

Parenxima  va  prozenxima.  Parenxima  hujayralarning  qobiqlari  har  tomonga 

baravar o‗sadi. Prozenxima hujayralarini qobiqlari bir tomonga o‗sadi va cho‗ziq 

shaklga ega bo‗lib, bo‗yi enidan bir necha marotaba uzunroq bo‗ladi. 

O‗simlik  hujayrasi  qalin  qobiq,  protaplast  va  vakuoladan  tashkil  topgan. 

Protoplast  hujayraning  tirik  qsmi  bo‗lib,  qobiq  tagida  yupqa  qavat  hosil  qilib 

joylashgan.  Unda  ribosomalar,  mikronaychalar,  mitoxondriyalar,  plastidalar  kabi 

organoidlar  va  membrana  sistemasidan  endoplazmatik  to‗r  va  diktiosomalar 

joylashgan.  Tsitoplazma  protaplastning  bir  qismi  bo‗lib,  hujayra  qobig‘idan  

plazmalemma,  vakuoladan    tonoplast  kabi  membranalar  bilan  chegaralangan. 

Tsitoplazmaning  asosiy  moddasi  gialoplazma  bo‗lib,  barcha  organoidlarni  o‗zaro 

bog‘lanishini va ta‘sirini ta‘minlaydi.