Yordamchi maktab o ‘quvchisi shaxsining rivojlanishiga
ta’sir etuvchi omillar
Oligofrenopedagogika kursining muhim uslubiy muammolaridan biri — bu
aqli zaifbola shaxsi tarbiyasi va uning korreksion rivojlanishi muammosi hisoblanadi.
0 ‘sib, rivojlanib boruvchi inson tarbiya obyekti hisoblanadi. Aqli zaif
bola yordamchi maktabda ta ’lim-tarbiya ola borar ekan, butun hayoti
davomida uning rivojlanish jarayoni davom etaveradi.
Bola shaxsini shakllantirishda bola tajribasi va uning xulq-atvor shakllari,
onaning bolaga qarashi va ruhiy soglom ligi, bolaning
inoq oilada yashashi
ham m uhim ahamiyat kasb etadi.
Tabiiy m uhit ham bola shaxsining shakllanishiga ta ’sir ko‘rsatadi.
Jamiyatimiz tabiiy boyliklarni muhofaza qilib va ko‘paytirib, insonlarni,
hayvonlarni, o ‘simliklarni, suv havzalarini muhofaza etishga jalb qiladi,
tabiat bilan faol muloqotda bo‘lish uchun keng imkoniyatlar yaratadi.
Jamiyat ishlab chiqqan gloyalar, y o i-y o ‘riqlami bola o ‘zlashtirib borishi
natijasida odam ning shaxs sifatidagi asosiy sifatlari, uning m ehnatga,
m ehnat mahsuliga, odamlarga, o ‘ziga b o ig an
munosabati shakllanadi,
shaxs haqida u hayotda amal qiladigan maqsadlar, mayllar, yo‘l-yo‘riqlarga
qarab hukm chiqaradi.
Yordamchi maktab o ‘quvchilari shaxsini shakllantirishda tarbiya va
korreksion rivojlantirishning birligi va o ‘zaro aloqasi
Yordamchi maktab o ‘quvchilari shaxsining shakllanish jarayoni tarbiya va
ta’lim sharoitida ijtimoiy-tarixiy tajribasini o‘zlashtirish orqali amalga oshiriladi.
Bu esa xilma-xil faoliyat turlarida ro‘y beradi. Natijada aqli zaifbola asta-sekin
o‘zi yashayotgan jamiyat ijtimoiy munosabatlari tizimiga kirib boradi.
Aqli zaif o ‘quvchilarning ijtimoiy tajribani o ‘zlashtirish tajribasi uzoq
davom etadigan m urakkab jarayondir. Aqli zaif o ‘quvchilar shaxsini
shakllantirib borishdagi qiyinchilik shundan iboratki, bola,
bir tom ondan,
m azm un, hajm va umuminsoniy tajribalarni o ‘zlashtirishi kerak, ikkinchi
tom ondan, u mazkur tajribani o‘zlashtirish usullarini hali ular yetarlicha
egallamagan boladilar. Yordamchi maktablarda tarbiya va ta’lim jarayonida
o ‘qituvchi, tarbiyachilar aqli zaif bolaga tushunarli bo‘lgan m azm unni
tanlaydi, uning o ‘zlashtirishiga rahbarlik qiladi.
Yordamchi maktab o ‘quvchilari shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning
yetakchilik roli shu bilan belgilanadi. Bunda bolaning ruhiy-fiziologik
imkoniyatlari, ularning jo ‘shqinligi hisobga olinadi. Shu munosabat bilan
tarbiya jarayonining o ‘zi doimiy bo‘lib qolmaydi. U o ‘zgarib boradi,
uning
mazmuni boyiydi va murakkablasha boradi, shakllari o ‘zgaradi, o ‘sayotgan
odam shaxsiga ta ’sir ko‘rsatish usullari tobora xilma-xil bo‘lib boradi.
198
T arbiyaning o ‘zgarishi bolaning eng yaqin rivojlanish zonalari
(L.S.Vigotskiy) bilan b o g liq b o lib , ular ancha murakkab mazmundagi
bilimlar, ko'nikm alar, faoliyat turlari va hokazolarni o ‘zlashtirishda ruhiy-
fiziologik im koniyatlar paydo b o lish i bilan ajralib turadi (m asalan,
o kqishni o ‘rganish, nutq m adaniyatining rivojlanishi, nutq ravortligi,
bir qancha miqdordagi tasavvurlarga ega bo‘lgandan
keyin tushunchalar
darajasidagi bilimlarni o ‘zlashtirish; o ‘yin,o‘quv, m ehnat faoliyatining
vujudga kelishi va hokazo). Aqli zaif o ‘quvchilar korreksion ta ’limi va
tarbiyasi «eng yaqin zonasiga» asoslanib bugungi rivojlanish darajasidan
ildamlab boradi va bolaning rivojlanishini olg‘a harakatlantiradi.
Yordamchi maktab o ‘quvchilari shaxsining rivojlanishi bir qancha
bosqichdan o4adi. Har bir navbatdagi bosqich avvalgisi bilan m ustahkam
bog‘liq bo‘ladi, avval erishilgan bosqich yanada yuqoriroq bosqichning
tuzilishiga uzviy tarzda qo‘shiladi. Yordamchi maktabda aqli zaif o lquvchilar
shakllanadigan korreksion rivojlanish ular uchun vaqtincha emas,
doimiy
ahamiyatga ega bo‘ladi. M azm un, usullar, tashkil etish shakllari aloqadorligi
birinchi bosqichdan oxirigacha maxsus tarbiyaning o ‘ziga xos xususiyati
hisoblanadi.
Aqli zaif bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning hal qiluvchi roli
yordamchi m aktabda, ayniqsa, namoyon b o ‘ladi. Aqli zaif bolalar uchun
ishlab chiqilgan maxsus tarbiya tizimi ularni ijtimoiy turm ushga va mehnat
faoliyatiga tayyorlashni ta ’minlaydi.
Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning yetakchilik roli oligof
renopedagogi kaning ham yetakchilik rolini, uning alohida yordamga muhtoj
bola shaxsini shakllantirish uchun m as’uliyatini qaror toptiradi. Alloma
Abu Ali ibn Sinoning ta ’limoti bo'yicha,
jum ladan, «Tadbiri manzil»
risolasida inson tabiati azaldan axloqli yoki axloqsiz b o lm ay d i, degan
tarbiyaviy g‘oya muhim ahamiyat kasb etadi. Odam lar aslida tayyor shaxsiy
sifat, odat va ko‘nikm alar bilan tug‘ilmaydilar. Bunday xususiyatlar
ularning ijtimoiy hayotida sekin-asta shaxsiy va o ‘zgalar tajribasi, ajdodlar
a n ’analari, ta ’lim -tarbiya ta ’sirida shakllana boradi. Inson ta ’lim -tarbiya,
o ‘zgalar ta ’siri ostida o ‘zida ijobiy, axloqiy fazilatlarini kamol toptiradi
yoki «yom on d o ‘stlar» y o ld o sh ig a , y a ’ni
salbiy o d a tla r, m ijoz va
kayfiyatlar sohibiga aylana boradi. Shakllangan odat beqiyos ta ’sirga ega.
Shaxs kamolotida ijobiy fazilatlar va odatlarni qaror toptirish qanchalik
mushkul b o lsa , m a’naviy qiyofaga ega b o ‘lish, olgan salbiy jihat va
o d a tla rd a n xalos boMishi b u n d a n ham m u ra k k a b ro q d ir. D em ak ,
yuqoridagilardan xulosa qilsa boladigan bolalam ing barchasi begunoh va
beozor b o lib tug‘iladi, bola yomon tarbiyalangan b o ‘lsa
bunga albatta
o ‘qituvchi, tarbiyachilar, ota-o na aybdor, bola yaxshi b o lsa , dem ak,
o ‘qituvchi, tarbiyachilari oldida, ota-onalari oldida um rbod qarzdordir
degan allom aning fikrlariga qo ‘shilamiz.
199
