Мавзу: Қурилиш саноати корхоналарини иқтисодиёти ва ташкил этилиши

Меъёрий метод. Меҳнат унумдорлигини ўлчашнинг меъёрий методи меъёрларда кўсатилган меҳнат сарфи асосида фактли меҳнат сарфининг аниқ иш ҳажмига нисбатини кўрсатади, яъни ишчилар томонидан ишалб чиқариш меъёрларининг бажарилиш даражасини тавсифлайди. Меъёрий кўрсаткич ишлар меҳнат сиғимининг меъёр бўйича (киши-кунлар) нисбатини 100% га кўпайтириш орқали ифодалаб беради. Меъёрий метод ёхуд меъёрий вақтнинг қисқариш даржасини, ёки ишлаб чиқариш меъёрининг бажарилиш даражаси (миқдори)ни аниқлаш имконини беради.
Нархли метод. Меҳнат унумдорлигини аниқлашнинг нархли методи энг кўп талқалган бўлиб, бунда маҳсулот миқдори сметавий нархда ёки шартнома асосида келишилган нархда ҳисобга олинади. Бу методда меҳнат унумдорлигининг даражаси асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқариш, яъни қурилиш ташкилотининг қурилиш – ишлаб чиқариш персонали бўйича битта ишчига тўғри келадиган қурилиш-монтаж ишларининг сметавий нархлари орқали ўлчаниши билан тавсифланади.
Нархли кўрсаткични қурилиш ташкилоти (қурилиш бошқармаси, қурилиш трести) бўйича ҳамда бирлашма, вазирлик миқиёсида умумий меҳнат унумдорлигини белгилайдиган кўрсаткич деб ҳисоблаш мумкин. Ушбу кўрсаткичнинг устунлик томонлари – ҳисоблашнинг оддийлиги, турли объектлар, қурилишларда унумдорликнинг даражасини таққослаш имконияти мавжудлиги, ўтган қатор йиллар давомида унумдорликнинг динамикасини аниқлаш, унинг камчиликлари – жонли меҳнат самарадорлигига ҳеч қандай алоқаси бўлмаган ишларнинг материалли сиғимга, меҳнат қуроллари ва предметларининг динамикасига бўлган таъсири. Ахир қурилиш – монтаж ишлари орқали йиғма темирбетонни монтаж қилишда материаллар сиғими (ҳажми, миқдори) 70 - 75% га чиқади, ер ишларида эса материаллар сиғими (ҳажми, миқдори) атиги 5 - 8% ни ташкил этади. Шунинг учун бажарилаётган ишларнинг структурали силжишини ҳисоблашда (ёки ҳисобга, яъни инобатга олишда) муаммо юзага келади.
Ялпи маҳсулот нархи бўйича кўрсаткич. Бу корсаткич асосида кўп йиллар мобайнида маҳсулотларни ишлаб чиқариш ҳажми режалаштирилда ва ҳисобга олинди, бу шуниси билан ажабланарлики, турли корхоналарда ва турли йилларда ишлаб чиқарилган маҳсулотлар қандайдир вақт ҳолати бўйича корхоналарнинг ягона кўтара нархлари билан ҳисобланди. Бу эса турли йилларда нархларнинг ўзгаришини белгилаш имконини берди ва бу кретерий бўйича кўрсаткичларни таққослаш (қиёслаш)га эришилди. Бироқ маҳсулот нархи нафақат жонли меҳнат сарфини ўзида акс эттиради, балки олдиндан кооперация бўйича олинган хом-ашё, материаллар, сотиб олинган ярим фабрикатлар, деталлар ва узелларни ҳам ўзида акс эттирмоғи лозим. Анча қиммат бўлган хом-ашёнинг қайта ишлашга йўналтирилиши ялпи маҳсулот нархини ошириб юборади ва шунга мос равишда корхона меҳнат унумдорлиги ишчиларининг қандайдир иштирокисиз ҳам ошиб кетади. Ялпи маҳсулот нархига шунингдек, тугалланмаган (якунланмаган) маҳсулот нархининг фарқи ҳам киради. Бу эса корхоналарга ялпи маҳсулот нархини ошириш имкониятини беради, шу билан бир қаторда тугалланмаган ишлаб чиқариш ҳажмларини ошириш эвазига меҳнат унумдорлиги кўрсаткичи ҳам ошади.
Товарли маҳсулот нархининг кўрсаткичи тугалланмаган ишлаб чиқариш ҳажмлари таъсиридан ҳолидир, лекин бу кўрсаткич ялпи маҳсулот кўраткичига тегишли бўлган бошқа камчиликлардан ҳоли эмас.
Соф маҳсулот кўрсаткичи – янгидан яратилган нарх корхонанинг маҳсулот яратишдаги ҳиссаси тўғрисида тўлиқ таасуротни беради, чунки унинг қийматига хом-ашё, материаллар, сотиб олинган яримфабрикатлар ва узелларга срафланган маблағлар таъсир кўрсатмайди, у амортизация чегирмаларидан озоддир.
P = З + Пр, (1)
бу ерда З – корхона ишчиларининг (чегирмаларсиз) тўлиқ маоши; Пр – корхонанинг фойдаси.
Соф маҳсулот янгидан яратилган нархни аниқ тавсифлайди, агар қачонки, маҳсулот бозор нархларида айрибошланса (сотилса). Лекин бизнинг шароитда мономол нархларнинг таъсири катта бўлиб, улар янги нархлар қўйилишида корхонанинг реал ҳиссасини аниқ кўрсатмайди ва соф маҳсулот учун нархнинг ўрнатилиши муаммоли ҳолатга айланиб қолади.
Шартли – соф маҳсулот кўрсаткичи ўзига тўлиқ иш ҳақини ва фойдани, шунингдек, асосий воситаларнинг амортизацион чегирмаларининг йиғиндисини, яъни қилинган меҳнат қисмини ҳам киритади:
P = З + Пр + А, (2)
бу ерда З – корхона ҳамма ишчиларининг (чегирмаларсиз) тўлиқ маоши (иш ҳақи); Пр – корхонанинг фойдаси; А – амортизация чегирмаларининг йиғиндси.
Бу кўрсаткичнинг ижобий томони шундаки, янгидан яратиладиган нархни тавсифлаш билан у таққослаш имконини беради.
Бу кўрсаткич ишлаб чиқаришнинг материалли сиғимига боғлиқ эмас, бунда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг «қулай» ва «ноқулай» маҳсулотга ажратилиши инкор этилади. Бундан ташқари кооператив етказиб бериш ҳажмининг ҳамда маҳсулотни қайтадан ҳисобга олишнинг меҳнат унумдорлиги кўрсаткичига кўрсатадиган таъсири бартараф этилади. Улардан охиргиси ишлаб чиқаришни комбиназиялаштиришда ва ишлаб чиқариш ҳамда саноат бирлашмаларини яратишда (тузишда) кам бўлмаган муҳим аҳамиятга эгадир. Лекин ишлаб чиқариш ҳажмини ўлчашнинг бундай ўлчамидан фойдаланиш амалиёти турли буюмларнинг анча аҳамиятли тарздаги рентабеллиги ва кўтара нарх орқали олинадиган фойдадаги корхона улушларининг катта фарқлари маҳсулот ишлаб чиқаришда корхонанинг реал ҳиссасини таққослашда ва фойдани тегишли миқдорлардаги кўринишда акс эттиришда ишончли натижаларни бермади.