Mavzu: Ota-onalar uchun ijtimoiy-pedagogik so’rovnomalar tuzish Reja: Kirish Asosiy qism

Question Title

* 8. Maktab haqidagi ma’lumotlarni beruvchi yangi vebsaytdan foydalanish haqida tushuncha beruvchi videoni ko‘rish uchun qancha vaqt sarflashni istaysiz?

Men vebsaytdan qanday foydalanisgh haqidagi o‘quv dasturini ko‘rish uchun vaqt sarflamoqchi emasman.

1 daqiqa yoki kamroq.

2-5 daqiqa

5 daqiqadan ko‘proq

So‘rovnomani to‘ldirganingiz uchun tashakkur.

2. Jamiyatda oilaning bir nechta funksiyalari

Jamiyatda oila bir nechta funksiyalarni bajaradi:

Reproduktiv funksiya. Bu funksiya naslni davom ettirish

bilan bogʻliq. Hozirgi kunda Oʻzbekistonda serfarzand

oilalarning mavjudligi bilan bir qatorda, oila aʼzolari

sonining qisqarishi ham kuzatilmoqda. Bu hodisalar, asosan,

modsiy-iqtisodiy qiyinchiliklar, maʼnaviy inqiroz, yosh

oilalarning ota-ona uyidan ajralib chiqishi, tibbiy

xizmatning darajasi, ekologiyaning inson salomatligiga

taʼsiri bilan izo\lanadi.

Iklisodiy funksiya. Maʼlum bir oila aʼzolari tomonidan

boshqalari uchun moddiy mablaglar topilishi, voyaga yetmaganlar

va qariyalarni moddiy taʼminlash, pul mablagʻlarini toʻplash

iqtisodiy funksiyaning asosini tashkil qiladi. Zamonaviy

bozor munosabatlari mulk toʻplash, mulkka ega boʻlish, meros

masalalaridd oilaning iklisodiy vazifasi fasshlashuvini talab

qiladi.

Ijtimoiylashuv funksiyasi. Oila bola shakllanishiga taʼsir

qiluvchi birinchi va asosiy ijtimoiy guruh hisoblanadi.

Oilada ota-ona va bolalarning tabiiy-biologik hamda

ijtimoiy aloqalari uzviy bogʻlanib keladi. Oila mikromuhit

sifatida bolaning ruhiy, jismoniy va ijtimoiy

rivojlanishiga uz taʼsirini koʻrsatadi. Oilaning vazifasi

bolani asta-sekinlik bilan jamiyatga tayyorlashdir. Oilada

insonga taʼlim va tarbiya beriladi, uning akutiy, ijodiy

qobiliyatlarining rivoji sodir buladi. Aynan oilada bola

mehnat qilishga va mustaqillikka oʻrganadi.

Xoʻjalik-maishiy funksiya. Oila jamiyatning asosiy va

doimiy xoʻjalik negizidir. Unda oila aʼzolarining jismoniy

holati bir maromda ushlab turiladi, kasallar va qariyalarga

gamxoʻrlik qilinadi. Ilm-texnika taraqqiyoti jadal

rivojlanayotgan bizning asrimizda oilaning kundalik

yumushlari (ovqat pishirish,uy tozalash, kir yuvish, kiyim

tikish va boshq.) maishiy xizmat koʻrsatish korxonalari

zimmasiga yuklatilmokda.

Tarbiyaviy funksiya. Biz bu funksiyani alohida ajratib

koʻrsatamiz, chunki u bolaning ilk ijtimoiylashuvi jarayonida

muhim rol oʻynaydi. Bola shakllanishiga atmosfera va

iqlimning ham taʼsiri bor. Tarbiyaning eng mu\im

vositalaridan biri shaxsiy namunadir. Yuqorida, “Tarbiya

ijtimoiy institut sifatida” deb nomlangan qismda,

tarbiyaning jamiyat va davlat taraqqiyotidagi oʻrni toʻgʻrisida

toʻliq toʻxtab oʻtgan edik Psixoterapevtik funksiya. Bu funksiya oilada barcha oila

aʼzolari oʻzini kulay sezishi lozimligida namoyon buladi.

Psixologlar, sotsiologlar, pedagoglarning kuzatishlariga koʻra,

inson kuchlari oila sharoitida jadal tiklanar ekan.

Oʻzbekistonda koʻp bolali oilalarning mintaqaviy

xususiyatlari.

Oʻzbekistonda yuqori tugʻilish darajasi quiidagi mintaqaviy

omillar bilan izo\lanadi:

— inson organizmiga geofafik va iklim sharoitlarining

taʼsiri, ayollarda homila davrining uzunligi;

— erta nikohdan oʻtish anʼanasi;

— ijtimoiy omillar;

— ayolning jamiyat va oiladagi oʻrni.

H ozirgi kungacha, oilaviy tarbiya amaliyotida

kupbolalilikning ijobiy va salbiy xususiyatlari borasida

bahslar olib borilmoqsa. Sababi, muammoning ahamiyatli

ekanligiga qaramay, bu masala hali yetarli darajada

oʻrganilmagan.

Koʻp bolali oila kattalar va bolalardan iborat uziga xos

jamoadir. Unda shaxsning ijtimoiylashuvi uchun qulay

sharoitlar yaratiladi. Bunday oilada tarbiya jarayonini tashkil

etish muammosi bilan shugʻullanuvchi olimlar ham turli

qarashlarga egadir. Ularning baʼzilari koʻp bolali oilada bola

jamoa munosabatlari orqali tajriba toʻplaydi, deyishadi,

chunki kup bolali oila tarbiya uchun kulay sharoitlar yaratadi

va ota-onalarning bolalari haqida qaygʻurishlari teng

taqsimlangan buladi. Boshqa tadqiqotchilar esa, aksincha, koʻp

bolali oilada bola har tomonlama yetarli rivojaanmaydi, deb

qisoblashadi.

Agar oilaviy tarbiya bola individualligini aniqlash va

uning qobiliyatlarini rivojlantirish kerak, degan qoidadan

kelib chiqsak, buning uchun oila nihoyatda rivojlangan boʻlishi

kerakligiga amin boʻlamiz.

Kup bolali oilada individual yondashuv boʻladimi? Bu yerda

tarbiya jarayonining kup tamonlamaliligi va standartlashuvi

roʻy bermaydimi?

Individual yondashuv uchun, avvalo, psixologik va pedagogik

bilimlar, shuningdek, tarbiya jarayonida bolalarni kuzatish

uchun maxsus vaqt va psixologik ta\lil oʻtkazish kerak.

Baʼzi tarbiyaviy omillar uzbek oilasida, xususan, kup bolali uzbek oilasida uy xoʻjaligini yuritish bilan bogʻliq.

Koʻpchilik uzbek oilalarida uy ishlarini qiz bolalar

bajarishadi, oʻgʻil bolalar esa bu vazifalardan deyarli ozod

qilinganlar. Bu holat keyinchalik oʻgʻil bola xarakterida

oiladagi muomalasiga xalaqit beruvchi odatlarni yuzaga

keltirishi mumkin.

Baʼzan bolalar uy yumushlariga xdpdan ortiq vaqg ajratishadi.

Bu \am ularning taʼlim olishiga salbiy taʼsir koʻrsatishi

mumkin. Baʼzi oʻzbek oilalarida ota-onalar bolalarining

oʻqish iga bef arq boʻlish adi, ularga uyga berilgan

topshiriqlarni bajarishda amaliy yordam berishmaydi. Oʻzbek

oilalarida bola uy vazifalarini kechqurun barcha oila aʼzolari

toʻplanishganda qilish odat boʻlgan. Bu vaziyatda koʻpgina

chalgʻituvchi omillar ham paydo boʻladi: televizor koʻrish, oila

aʼzolarining oʻzaro suhbatlashishi, uy yumushlarini bajarish

va h.k. Koʻpgina oilalarda bolalarning oʻqishi uchun sharoitlar

mavjud, biroq ular qar doim \am yaxshi jihozlangan

boʻlavermaydi. Bu borada aksariyat ota-onalar pedagogik

maslahatlarga e\giyoj sezadilar. Shunday hollarda ota-onalarni

bolalarga yordam berishning aniq usullari bilan tanishtirish

lozim.

Oʻzbek oilalaridagi yigit-qizyarning ijtimoiy

moslashuviga xalaqit beruvchi omillarga qizlarni koʻpincha

faqat oilaviy hayot uchun, yigitlarni esa me\nat, kasb uchun

tayyorlashni kiritishimiz mumkin. Ayol kishidan malakaviy va

kasbiy faollikni, erkak kishidan esa oʻz xizmat va oilaviy

majburiyatlarni bajarishni talab qiluvchi, hozirgi kunda bu

anʼanalarning saqlanib qolishi zamonaviy ijtimoiy

talablarga zid keluvchi hodisadir. Bu hodisa ijtimoiy tarbiya

va oilaviy tarbiya oʻrtasida kelishmovchiliklar borligidan

dalolat beradi. Bunday salbiy omillarning taʼsirini

bartaraf etish oilani shaxs ijtimoiylashuvining asosiy

omili sifatida mukammallashtirishni talab qiladi. Bu

masalaning muhimligi “Kadrlartayyorlash milliy dasturi ”da

ilgari surilgan boʻlib, taʼlim-tarbiya jarayoni talablari bolalar

tarbiyasiga nafaqat maktabga, balki oilaga ham oʻz talablarini

qoʻyganligi bilan katta ahamiyatga ega boʻlmoqda.

Shu bilan birga, bir qator oʻzbek pedagog-olimlari aynan

koʻp bolali oilalarda bolalar tarbiyasi uchun qulay sharoitlar

mavjud, deb hisoblashadi. Avvalo, koʻp bolali oila pedagogic munosabatga kirishish uchun kulay bulgan yosh xususiyatlariga

ega. Bir nechta bola mavjud boʻlganida ota-onalarning gʻamxoʻrligi

ham ular orasida teng taqsimlanadi. Katta oilada bola

yoshligidanoq jamoaviy munosabatlarga kirishadi. Katta va

kichik bolalar oʻrtasida turli oʻzaro munosabatlar shakllanadi.

Kupgina ota-onalar kup bolali oilalarda bolalarni tarbiyalash

oson, chunki bunda katta farzandlar yordam berishadi, deyishadi.

Koʻp bolali oilalardagi tarbiyaning eng muhim omillari:

muomala muhiti, birgalikdagi mehnat, jamoaviy tashabbus,

ota-onalarning talabchanligi, bolalar yoshini inobatga olish

qisoblanadi. Bunday oilalar f arzandlari axloqiy

xi slatlar in in g sh akllanganligi m yehn atsev arl i gi ,

mehribonligi, toʻgʻrisoʻzligi, mustaqilligi, ishbilarmonligi

bilan ajralib turishadi. Katta oilada mustahkam va tabiiy

bolalar jamoasi shakllanib, unda bu jamoa aʼzolari birgalikda

gʻamxoʻrlik koʻrsatishadi, oilaning boshqa aʼzolari oldida

masʼuliyatli ekanliklarini his etishadi.

Shunday qilib, oʻzbek oilasining koʻp bolalilik omili

bola tarbiyasiga, umuman olganda, ijobiy taʼsir koʻrsatadi.

Oilaning ijtimoiy maqomi. O ilaning j amiyatda

moslashuvining koʻrsatkichi uning ijtimoiy maqomi, yaʼni

oilaning bugungi kundagi holati hisoblanadi. Oila maqomi

oila aʼzolarining individual tavsiflari majmuasidan

shakllanadi. Oilaning toʻrtta ijtimoiy maqomi mavjuddir.

Ular: ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-ruhiy, ijtimoiy-

madaniy hamda vaziyatli-rolli maqomlardir.

Ijtimoiy-iqtisodiy maqom oilaning moddiy \olatini

belgilaydi. Bu oila daromadlari, yashash koʻrsatkichlarini oʻz

ichiga oluvchi moddiy taʼminlanganlikdir. Daromadlar yuqori,

oʻrta va past bulishi mumkin.

Yuqori daromad va yashash sharoitlari darajasi nafaqat

maishiy ehtiyojlarni qondirish imkoniyatini beradi, balki

boshqa xizmatlardan foydalanishga ham zamin yaratadi.

Oʻrta daromad va yashash sharoitlari, minimal ijtimoiy

ehtiyojlarni qondirish bilan bir qatorda, dam olish,

kushimcha taʼlim va boshqa xizmatlardan foydalanishga \am

zamin yaratadi.

Past daromad va yashash sharoitlari darajasi belgilangan

meʼyorlarlardan past, ovqat, kiyim-kechak, yashash joyi toʻlovi

kabi masalalarda ham muammo chiqib turadi. Psixologik maqom — bu oiladagi psixologik ikushm. Yaxshi

iklim emotsional yaqinlik, hamkorlik, teng huqugʻushlik bilan

tavsiflanadi. Yomon, noxush iqlim esa nizo-janjallar

koʻpligida, emotsional noqulayliklarda namoyon buladi.

Ijtimoiy-madaniy maqom — taʼlim darajasi, yurish-turish

madaniyati, anʼnalarni sakdab qolish va oʻtkazish vazifasi,

qiziqishlarning keng doirasi, rivojlangan maʼnaviy

ehtiyojlar, dam olish va maishiy hayotning birgalikdagi

shakllari bilan tavsiflanadi.

Oilaning ijtimoiy moslashuvi boʻyicha tadqiqot oʻtkazish

uchun ijtimoiy pedagogika va uning xususiyatlarini bilish,

ularga baho berish lozim. A. Q. Munavvarovning1 fikricha,

oilaning tarbiyaviy funksiyasining darajasi uning uch

yoʻnalishda boʻluvchi tuzilmasiga bogʻliq.

Bu yunalishlar demografik: kup bolalilik, kam bolalilik,

ikki yoki uch avlodning birgalikda yashashi, ota-onalarning

ikkalasining \am bulishi, oila aʼzolarining taʼlim

olganliklari darajasi, bolalarni tarbiyalashda vazifalarni

taqsimlash, oila tarbiyasining uziga xosligi, shuningdek,

oilaning milliy xususiyatlarini uz ichiga oladi.

Oila tipologiyasi ijtimoiy moslashuv darajasi boʻyicha farq

qiluvchi toʻrtta kategoriya asosida shakllanadi:

Tinch, baxtli oilalar uz vazifalarini muvaffaqiyatli

amalga oshiradilar, oʻz bolalarining ehtiyojlariga tez

koʻnikadilar. Muammo paydo boʻlib qolsa, ularga bir karra

yordam koʻrsatish kifoya.

Xavfi bor oilalarda adaptativ qobiliyatlar birmuncha

pastroq. Ular bolatarbiyasini qiyinchilik bilan eplaydilar

va ijtimoiy pedagog yordami hdmda nazoratiga exliyoj sezadilar.

Notinch oilalar hayotiy faoliyatning biror-bir sohasida past

ijtimoiy maqomga ega boʻlib, ular oʻzlariga yuklatilgan

vazifalarni bajara olmaydilar. Bunday oilalarning adaptativ

imkoniyatlari past boʻlib, ularda bola tarbiyasi jarayoni katga

qiyinchiliklar bilan sekin kechadi. Bu oila turi uchun

ijtimoiy pedagogning faol yordami zarur. Muammolari

xarakteridan kelib chiqib, pedagog ularga pedagogik yoki

psixologik yordamlar koʻrsatadi.

Asotsial oilalar tubdan isloh qilinishi lozim. Bu oilalarda ota-onalar gʻayriaxloqiy va gʻayrihuquqiy hayot tarzini olib

borish adi, yashash sharoitlari oddiy tozalik-gigiyenik

talablarga javob bermaydi. Bolalar tarbiyasi bilan, albatta,

hech kim shugʻullanmaydi, bolalar nazoratsiz qolib ketishadi,

rivojlanishda ortda qolishadi. Ijtimoiy pedagog bu oilalar

bilan ishlaganida huquqni muhofaza qilish organlari bilan

yakin hamkorlik asosida ish yuritishi zarur.

/ Ijtimoiy pedagogiing oila bilan ish yuritishi. Ijtimoiy

pedagog faoliyati oilani oʻrganishdan boshlanadi. Oiladagi

munosabatlarni oʻrganish pedagogga oilada bolaning holatini

tasavvur qilish imkonini beradi. Oilani oʻrgangandan keyin,

ijtimoiy pedagog oldida oilada yangi munosabatlarni oʻrnatish

vazifasi turadi. Bu muammoni oilani turli klublar,

maslahatlar, maishiy birlashmalar, bogʻ, tomorqadagi ishlarga

jalb qilish yoʻli bilan hal ish mumkin.

Bolaning oilada tutgan oʻrni haqida tasavvurga ega boʻlgandan

soʻng, ijtimoiy pedagog oila bilan birgalikda u uchun

reabilitatsion dastur variantlarini ishlab chiqadiR,

Ijtimoiy pedagog tomonidan “oila xaritasi”ni tuzish ham

mumkin. Unda oilaning har bir aʼzosining tavsifi, tugʻilgan

sanasi beriladi. Shuningdek, oila maqomi, yashash sharoitlari,

qoʻsh nichilik, oilaning diniy va milliy mansubligi

aniqlanadi.

“Xarita”ning ilovasida “oilada bola tarbiyasi ni urganish”

deb nomlangan qism ham mavjud boʻlib, unda ota-onalar bola

bilan qancha va qanday vaqt oʻtkazishadi, ularning umumiy

ishlari nimalardan iboratliligi, ota-onalar uz farzandlari

haqida nimalar bilishlari haqidagi maʼlumotlar oʻz aksini

topadi. Masalan, bola nimaga qiziqadi, nimalarni oʻqiydi,

kimlar bilan doʻstlashgan, uning sogʻligi qanaqa va sh.k.

Shuningdek, bu jarayonda bolalarning ham ota-onalari haqida

nima bilishlarini aniklash juda muhimdir.

Bundan tashqari, ijtimoiy pedagog oiladagi barcha

munosabatlar kattalarning oʻzaro munosabati, kattalar va

bolalar oʻrtasidagi munosabatlarni inobatga olishi muhim

hisoblanadi. Oilada hamkorlik mavjudmi yoki barcha

munosabatlar kattalarning buyrugʻi asosida quriladimi? Agar

bola birinchi sinfga qatnay boshlasa, ijtimoiy pedagog

bolaning holatini, kimga qanday murojaat qilishi, unga

nima yoqish-yoqmasligini anikdashi lozim. Ijtimoiy pedagog, birinchi navbatda, muvaffaqiyatsiz oilalar bilan toʻqnash

keladi. Bularga bola doimiy ota-onalar janjallarida

yashaydigan, ota-onasi giyohvand bulgan oilalar kiradi.

Zamonaviy sharoitlar mavaffaqiyatsiz oilalar qatoriga ishsiz

oilalarni ham kiritib qoʻydi. Ijtimoiy pedagog oilaning

turli muammolari (kasal bolalar, nogironlar, oʻqnshni

qoqlamaydigan bol alar , naf aqaxoʻrlar, qariyalar,

fohishabozlik, giyoqvandlik, daydi bolalar, ota-onalarning

ajralishlari) bilan duch keladi. Sh ubhasiz, ijtimoiy

pedagogning oiladagi birinchi vazifasi — inqirozli

vaziyatlarni hal qilish.

Ijtimoiy pedagog oila bilan ish yuritishda quyidagi

asosiy rollarni bajaradi:

Maslahatchi — oilaga ota-onalar va bolalarning oʻzaro

taʼsirining muhimligi haqida gapirib beradi, bola tarbiyasi

boʻyicha pedagogik maslahatlar beradi.

Konsultant — oila qonunchiligi masalasi boʻyicha maslahat

beradi, mavjud tarbiya metodlarini maʼlum qiladi, oilada

bolaning meʼyorda oʻsishi va rivojlanishi uchun zarur

sharoitlarni yaratish usullarini tushuntirib beradi.

Himoyachi — bola ota-onalari tomonidan (giyohvand, aroqxoʻr,

bolalarga yomon munosabat) toʻliq degratatsiyaga duch kelganda,

bolani himoya qiladi.

Ijtimoiy pedagogning oiladagi asosiy faoliyatini