Mavzu: korxona pul fondlarining shakllanishi va taqsimlanishi mavzusida

Davlat qarzini boshqarish
deganda davlat 
boshqaruv organlarining davlatning qarz majburiyatlarini muomalaga chiqarish va 
joylashtirish, Davlat qimmatli qog‘ozlari bozorini tartibga solish, davlat qarziga 
xizmat ko‘rsatish va to‘lash, ssudalar va kafolatlar bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlar 
yig‘indisi tushuniladi. 
Zayomlar bo‘yicha daromadlar va ularni qaytarilishi, asosan, budjet mablag‘
 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Pul mablag`larining korxona iqtisodiyotidagi o`rni va ularning asosiy 
vazifalari 

---

Bozor iqtisodiyoti sharoitida naqd pulsiz hisob kitoblardan samarali 
foydalanish korxonalar iqtisodiyotining barkaror rivojlanishining ta`minlovchi 
asosiy omillaridan biridir. Chunki korxonalar faoliyatining uzluksiz davom etishini 
ta`minlash uchun zarur ishlab chiqarish zaxiralari va mexnat vositalari sotib olish,
davlat budjetidan tashkari fondlar uchun tulovlarni amalga oshirish uchun ma`lum 
mikdorda naqd pulsiz hisob kitoblar talab kilinadi. Shuning uchun xam korxonalar 
mavjud pul mablag`larini yukorida kursatilgan maksadlarga sarflashda iqtisodiy 
jixatdan manfaatli va tejamli bulgan xamda korxonaga uz mablag`laridan ratsional 
foydalanish imkonini berishni birinchi navbatda hisobga olish zarur. Yukoridagi 
fikr va muloxazalar ushbu mavzuning dolzarbligini belgilab beradi va bozor 
munosabatlari sharoitida korxonalarning pul mablag`lari va ularning xarajati 
tugrisidagi boshqaruv apparati uchun zarur ma`lumotlarni buxgalteriya 
shakllantirish masalalarini urgatadi.
Ma`lumki, iqtisodiyotni rivojlanishing barcha boskichlarida naqd pulsiz 
hisob kitoblar aloxida axamiyatga ega bulgan va ularni hisobga olish tartibi usha 
davrdagi iqtisodiyotning rivojlanishi darajasidan kelib chiqkan. Chunki xar kanday 
boskichda iqtisodiyotning rivojlanishi u yoki bu modeliga amal kilgan va uning 
ajralmas kismi sifatida esa buxgalteriya hisobi ishtirok etgan. Tarakkiyotning 
yukori pogonasiga kutarilish esa xar doim iqtisodiyot fanlarining, chunonchi 
buxgalteriya hisobining rivojlanishi xam belgilab bergan va ular xam ta`sir etgan. 
Bozor munosabatlarining shakllanishi va uning chukurlashuvi naqd pulsiz hisob 
kitoblar hisobining uslubiy asoslari va ularning xarakatini ifodalovchi 
kursatkichlarning sifat jixatidan uzgarishini talab kilmokda. Shuning uchun xam 
naqd pulsiz hisob kitoblarning hisobini tartibga soluvchi konuniy va me`yoriy 
hujjatlarni tubdan kayta kurib chiqishni talab kildi. Shu asosda Respublikamizda 
naqd pulsiz hisob kitoblar hisobini tartibga soluvchi konuniy va me`yoriy hujjatlar 
oxirgi yillarda bozor iqtisodiyoti talablaridan kelab chiqkan xolda ishlab chiqildi 
va bu buxgalteriya hisobining uslubiy asoslarini tula islox kilinishini ta`minlay 
olmaydi. Chunki asosiy e`tibor tashki foydalanuvchilarni kiziktiradigan 
kursatgichlarni ishlab chiqishga karatildi va bu borada ancha muvaffakiyatlarga 

---

xam erishildi. Tugrirogi naqd pulsiz hisob kitoblarni xalkaro andoza talablariga 
ancha yakinlashtiradi va ularni hisoblash uchun zarur ma`lumotlar bilan 
ta`minlovchi buxgalteriya hisobi esa eskicha kolaveradi. 
Korxona amalga oshiradigan xar kanday faoliyat turi pul mablag`larini talab 
kiladi. Korxona pul mablag`lari asosida maxsulot, ish va xizmatlarni sotishdan,
shuningdek kimmatbaxo kogozlarni va mol mulkni sotishdan kelib tushadi. Yangi 
tashkil bulayotgan korxonalarga esa tasvirchilar ustav kapitalini shakllantirish 
uchun bankdagi hisoblash schyotiga naqd pul topshirishi yoki utkazib berish 
(yuridik shaxslar) mumkin. 
Korxona uziga tegishli bulgan pul mablag`larini uzining asosiy va qo`shimcha 
faoliyatni rivojlantirish, tovar moddiy kiymatliklarini sotib olish, ishchi va 
xizmatchilarga ish xaki tulash, kapital kuyilmalarni (ishlab chiqarish va madaniy-
maishiy obyektlarni kurish, avtomobillar, traktorlar va boshqa asosiy vositalarni 
sotib olish, kup yillik mevali va manzarali daraxtlarni utkazish va ustirish,
shuningdek asosiy podani tashkil kilish) uzlashtirish va davlat budjeti va budjetdan 
tashkari fondlarga va boshqa yuridik va jismoniy shaxslarga kursatgan xizmatlari 
uchun xujalik subyektlarining faoliyatini tartibga soluvchi konu-niyatlar va 
meyeriy hujjatlarda kilinmagan maksadlarga sarflash mumkin.
Yuridik shaxslarning pul mablag`larining tashkil topishi, saklanishi va 
ulardan foydalanish tartibi Uzbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi 
tomonidan nazorat kilinadi. 1998 yil 12 dekabrda ruyxatga olingan va 1998 yil 24 
yanvarda Uzbekiston Adliya Vazirligi tomonidan tasdiklangan "Yuridik 
shaxslarning kassa muammolarini yuritish koidalari"da batafsil yeritib berilgan.
Pul mablag`larining kaysi manbalardan tashkil topishi va ularning 
sarflanishini asosiy axamiyati esa "Buxgalteriya hisobi tugrisidagi" Uzbekiston 
Respublikasining konuni asosida ishlab chiqilgan va buxgalteriya hisobining 
Milliy andozalarining 9-son "Pul okimlari tugrisi-da hisobot"ida anik kursatilib 
utilgan bulib, u Uzbekiston Moliya Vazirligi 1998 yil 16 oktabrda tasdiklangan va 
Uzbekiston Adliya Vazirligi tomonidan 1998 yil 4 oktabrda ruyxatga olingan.

---

"Yuridik shaxslarning kassa muammolarini yuritish koidalari"da barcha 
yuridik shaxslar kuyidagilarga amal kilishi shart: 

mulkchilik shaklidan kat`iy nazar pul mablag`larini bank muassasalarida 
saklashlari shart; 

yuridik shaxslar urtasidagi, shuningdek, tadbirkorlik faoliyatini amalga 
oshiruvchi fukarolar ishtirokidagi hisoblashlar fakat bank muassasalari orkali 
hisob-kitoblarning naqd pulsiz shaklida amalga oshirilishi zarur; 

bank muassasasidan olingan naqd pullar kaysi maksadlar uchun olingan 
bulsa, usha maksadlarga sarflanishi mumkin; 

tashkilot uz kassasida fakat bank muassasasi raxbari tomonidan tashkilot 
raxbari bilan kelishilgan xolda belgilangan limit chegarasida saklashi mumkin; 

tashkilot uz kassasida limitdan ortikcha naqd pullarni fakat mexnat xaki,
stipendiya, mukofot, nafaka berish vaktida 3 kun muddatda saklashi mumkin; 

savdo va xizmat kursatish soxalaridan kelib tushgan tushumlarni mexnat 
xaki, pensiya va nafakalarni tulash uchun sarflash takiklangan; 

xizmat safarlari uchun beriladigan pul kiymati usha xududda belgilangan 
sarf-xarajatlar me`yorida bulishi zarur; 

sarflanmagan naqd pullar tashkilot kassasiga 3 kun ichida kaytarilishi 
shart va naqd pul olgan hisobdor shaxs buxgalteriyaga avans hisoboti topshirishi 
shart. 
Pul mablag`larining saklanishi va ularning tugri foydalanish javobgarligi 
korxona raxbari va buxgalteriga yuklatiladi. Ular kassa va bank muammolari 
koidalariga rioya kilishi va ularni belgilangan kat`iy tartibda tugri 
rasmiylashtirishlari zarur. Ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz bulganligi uchun 
korxona mablag`lari bir vaktning uzida aylanishning barcha boskichida bulishi 
mumkin, bunda pul mablag`lari korxona iqtisodiyotida aloxida axamiyatga ega. 
Chunki ishlab chiqarish jarayonining barcha boskichlari ta`minotchi ishlab 
chiqarish va sotish boskichlarida pul mablag`lari u yoki bu mikdorda sarflanadi. 
Shuning uchun xam korxonada doimo ma`lum mikdorda pul mablag`larini bulishi 
takazo etadi.

---

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning moliyaviy barkaror-ligi kup 
jixatdan ularning tulov kobiliyatiga boglikdir. 
Ma`lumki, tulov kobiliyatining mazmuni eng avvalo bush pul 
mablag`larining mavjudligi bilan xarakterlanadi. Chunki pul mablag`lari eng 
yukori likvidlikka ega bulgan aktivlar hisoblanadi. Shuning uchun xam 
korxonalarda mavjud bulgan bush pul mablag`laridan samarali foydalanish uchun 
ularni oborotga kiritish aloxida axamiyatga ega. Umuman, korxonalarning pul 
mablag`larining asosiy vazifalari kuyidagilardan iborat: 
1. 
Pul kiymat ulchovi bulib- bu tovarning ma`lum kiymatidagi pul summasiga 
tengligini kursatadi va tovar kiymatining mikdori hisoblanadi. Pulda ifodalangan 
tovar kiymatining baxosi hisoblanadi. Kiymat ulchovi vazifasi asosan baxo orkali 
amalga oshiriladi. Uning yordami bilan korxona ishlab chiqkan tovarning kiymati 
bozor yoki preyskurant (shartnoma) baxosi uchun asos buladi va mamlakatning 
milliy valyutasida va uning boshqa mamlakatlar valyutalariga tenglashtirilgan 
xolda aks ettiriladi.
2. 
Korxonalarning pul mablag`lari muomala jarayonida ishlab chiqarish 
jarayoni uchun zarur bulgan resurslarni sotib olish va kursatilgan xizmat va 
bajarilgan ish xajmlari uchun tulov vositasi hisoblanadi. Pulga korxona xamma 
zarur resurslarni sotib olish va barcha tulovlarni amalga oshirishi mumkin. U 
xujalik subyektlari urtasidagi barcha hisob-kitoblarni amalga oshiruvchi universal 
ulchovdir.
3. 
Pul jamgarish vositasini bajarganda boylik tuplashga xizmat kiladi. Albatta,
pul boylikning asosiy shakli, lekin uning yagona shakli emas, ammo pul boylik 
tuplashning eng kulay vositasi hisoblanadi. Ammo buning uchun pul kadrli bulishi 
kerak. Respublikamizning milliy valyutasini kadrli bulishini ta`minlash 
mamlakatimizning eng asosiy iqtisodiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Ushbu 
masala buyicha mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov shunday deb ta`kidlagan 
edi: "Kachon milliy valyuta kuchli va obruli bulsa, iqtisodiyot ushandagina 
mukammal buladi".

---

Korxonalarning bankdagi hisoblashish schyoti va valyuta schyotlarida 
saklanayetgan pul mablag`lari mamlakatimiz iqtisodiyotining poydevorini 
mustaxkamlashga xizmat kiladi. Chunki ular banklarni aktiv operatsiyalarini 
jonlantirilishini ta`minlaydi, milliy va chet el valyutalarining ishlab chiqarish 
jarayonidagi aylanishini ta`minlaydi va u bunda birdaniga ikkita muxim vazifani 
bajaradi. Birinchidan, korxonalarning ishlab chiqarish jarayoniga jalb kilish yuli 
bilan pulning aylanishini ta`minlaydi va milliy valyuta hisobiga yaratilayotgan 
yalpi ichki maxsulot va yalpi milliy daromadni usishini ta`minlaydi. Ikkinchidan 
esa, korxonaning hisoblashish va valyuta schyotlari pul mablag`larini ishlab 
chiqarish jarayoniga jalb kilganligi uchun bank uz mijozlariga xam ma`lum 
mikdorda xak tulaydi. 
Shunday kilib, pulning birinchi vazifasi mamlakat iqtisodiyotini 
rivojlantirishga xizmat kilsa, ikkinchi vazifasi esa korxonalarga ma`lum mikdorda 
daromad keltiradi. 
Pul tulov vazifasini xam bajaradi. Bunda pul korxona mol yuboruvchilar,
pudratchilar va boshqa izmat kursatvuchi xujalik subyektlariga va davlat budjeti va 
budjetdan tashkari fondlarga bulgan karz majburiyatlarini bajaradi. 
Pul mablag`larining korxona iqtisodiyotida tutgan o`rni uning asosiy 
vazifalarini bajarish uchun buxgalteriya hisobi boshqaruv apparatini tegishli 
ma`lumotlar tuplami bilan ta`imnlanishi zarur. Buning uchun esa pul mablag`lari 
hisobining oldida kuyidagi asosiy vazifalar turadi:

korxonaning pul mablag`larini samarali boshqarish uchun zarur 
ma`lumotlar iblan ta`minlash; 

tulov va hisob-kitoblarni pul muomalalarini tartibga soluvchi meyeriy 
hujjatlarda kursatilgan tartiblarga rioya kilgan xolda uz vaktida amalga oshirish; 

hisob registrlarida pul mablag`larini naqdligi va xarakatlarini uz vaktida 
aks ettirish, chunki pul mablag`larining xarakati korxonaning faollik darajasining 
asosiy kursatkichlaridan biridir. 

pul mablag`larining belgilangan maksadlarga sarflanishi, smeta va 
limitlarga amal kilishini nazorat kilish; 

---


pul mablag`larining inventarizatsiyasini belgilangan muddatlarda 
utkazishini ta`minlash va uzaro hisob-kitoblar, muddati utgan debitorlik va 
kreditorlik karzlarini tulanishini nazorat kilish; 

kassadagi, hisoblashish, valyuta va bankdagi boshqa schyotlarda 
saklanayetgan pul mablag`larining saklanishining nazoratini ta`minlash; 

pul resurslarining xarakat okimini prognozlash va optimizatsiya kilish 
buyicha tegishli boshqaruv karorlarini kabul kilish. 
Ushbu 
masalalarning 
muvaffakiyatli 
bajarilishi 
korxonaning 
pul 
mablag`laridan samarali foydalanishni ta`minlovchi boshqaruv karorlarini kabul 
kilish imkoniyatini yaratadi. Albatta, yukoridagi vazifalarni bajarish uchun pul 
mablag`larining buxgalteriya hisobini tugri tashkil kilish zarur buladi. Buning 
uchun esa korxonalarda mavjud mablag`larni turkumlash aloxida axamiyatga 
egadir.