Mavzu: Kesimlik kategoriyasi

Mavzu:Kesimlik kategoriyasi

Reja: 1.Fe’lning kesimlik kategoriyasi 2.Mayl va zamon kategoriyalarining munosabati. 3.Mayl kategoriyasi 4.Zamon kategoriyasining umumiy ma’nosi va uning shakllari 5.Shaxs va son kategoriyalarining umumiy ma’nosi 6.Shaxs-son kategoriyasi shakllarining mazmuni va qo’llanilishi

Fel asoslariga qo’shilib,gapda kesim vazifasida qo’llanilishiga xoslovchi shakllar fe’llarning munosabat shakllari hisoblanadi.Fe’llarning zamon,shaxs-son,mayl qo’shimchalari munosabat shakllari sanaladi.Bu shakllarga ega bo’lgan har qanday fe’l gapda kesim vazifasida qo’llaniladi.

Fe’lda ifodalangan harakat-holat haqidagi xabar,buyruq-istak,shart,maqsad ma’nolarini ifodalovchi fe’l shakllari mayl shakllari sanaladi.Harakat-holatning voqelikka munosabatini ko’rsatuvchi grammatik kategoriya mayl kategoriyasi deyiladi. 1.Xabar mayli (ijro mayli) 2.Buyruq-istak mayli 3.Shart mayli

Fe’l asosida ifodalangan harakat-holatning uch zamondan birida sodir bo’lishini ifodalovchi shakllar zamon shakllari deyiladi. Fe’lda anglashilgan harakat-holatning nutq momentiga munosabati zamon kategoriyasi sanaladi. Fe’l 3ta zamon shakliga ega: 1.O’tgan zamon 2.Hozirgi zamon 3.Kelasi zamon

1.Xabar mayli(ijro mayli) Harakat-holatning bajarilishi yoki bajarilmasligi haqidagi xabarni,darakni bildiruvchi fe’l shakli xabar mayli shakli sanaladi.Bu mayl fe’l asosiga zamon va shaxs-son qo’shimchalarini qo’shish orqali ifodalanadi.Xabar mayli o’z qo’shimchalariga ega emas. Fe’l asosi+shaxs-son+zamon=xabar mayli Masalan:gulla+gan,o’yna+yap+man

2.Buyruq-istak mayli Harakat-holatning bajarish yoki bajarilmaslik haqidagi buyruq,istak,iltimos,maslahat ma’nolarini bildirgan fe’l shakli buyruq-istak mayli shakli sanaladi.Fe’lning buyruq-istak mayli so’zlovchining harakatni bajarishga buyurishi,qistashi,undashini anglatadi. Buyruq-istak maylidagi fe’llar quyidagi ma’nolarni ifodalaydi: 1.Sof buyruq:Zudlik bilan idoraga yetib kel 2.Nasihat:Yaxshiga yondash,yomondan qoch. 3.Maslahat:Ahvoling yomon,shifokorga ko’rin. 4.Chaqiriq,da’vat:Yo’l harakati qoidalariga rioya qiling. 5.Iltimos.Meni kuzatib qo’ying 6.Istak,xohish: Bas,endi biroz dam olay.

3.Shart mayli Boshqa bir harakat-holatning bajarilishi yoki bajarilmasligi uchun shart bo’lgan harakat holatni,shuningdek,istak-xohishni bildirgan fe’l shakli shart mayli shakli hisoblanadi.Shart mayli fe’l asosiga –sa qo’shimchasini qo’shish bilan hosil qilinadi.

1.O’tgan zamon Harakat-holatning gap aytilayotgan vaqtdan oldin soodir bo’lganini anglatuvchi fe’l shakli o’tgan zamon shakli deyiladi.O’tgan zamon shakllari fe’l asosiga –di,-ib(-b),-gan(-kan,-qan) kabi qo’shimchalarni va ulardan so’ng shaxs-son shakllarini qo’shish bilan hosil qilinadi

2.Hozirgi zamon Harakat-holatning gap aytilayotgan paytda sodir bo’layotganini ifodalovchi fe’l shakli hozirgi zamon shakli deyiladi.Hozirgi zamon shakli fe’l asosiga –moqda,-yotir(-ayotir),-yap,-yotib(-ayotib) kabi qo’shimchalarini qo’shish orqali hosil qilinadi. DIQQAT!!! O’zbek tilidagi to’rtta fe’l(yot,tur,o’tir,yur) –b(-ib) o’tgan zamon qo’shimchasi bilan qo’llansa ham hozirgi zamon davom ma’nosini ifodalashi mumkin. Masalan:Tashqarida kimdr yuribdi. Ikki kishi ko’chada turibdi.

3.Kelasi zamon. Harakat-holatning gap aytilayotgan vaqtdan keyin sodir bo’lishini ifodalovchi fe’l shakli kelasi zamon shakli deyiladi. Bu zamon shakllari fe’l asosiga –a(-y),-ar(-r),-ur(-r),-moqchi,-ajak(-yajak),-gay,-gu qo’shimchalarini va shaxs-son qo’shimchalarini qo’shish bilan hosil qilinadi.

Fe’l asosida ifodalangan harakat-holatning bajaruvchisini ko’rsatuvchi shakllar shaxs-son shakllari deyiladi.Fe’lda ifodalangan harakat holatning bajaruvchi shaxsni ,bu shaxsning bitta yoki ko’p ekanligini bildiruvchi shakllar shaxs-son shakllari deyiladi.