Mavzu: Iqtisodiy davrlar va iqtisodiy tebranishlar sabablari

2. Iqtisodiy tebranishlarning kelib chiqish sabablari.
Biz oldingi bandlarda bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotning goho o'sib, goh tushib siklik tarzda rivojlanishini aytgan edik. Siklli rivojlanishning asosiy fazalaridan biri inqiroz hisoblanadi. Shunga ko‘ra ushbu fazaning mazmuni va uning turlarini batafsil ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Inqiroz bir siklni nihoyasiga yetkazib, yana muqarrar ravishda inqiroz bilan tugaydigan yangisining boshlanishiga asos soladi; inqiroz vaziyatida asosiy kapitalning ortiqcha jamg‘arilishi uning hamma funksional shakllarida namoyon bo‘ladi.
Inqiroz fazasida ishlab chiqarish va bandlik qisqaradi, ammo narxlar pasayish tamoyiliga berilmaydi. Bu fazaning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlik o‘zining eng past darajasiga tushib ketishi orqali tavsiflanadi. Shunga ko‘ra, iqtisodiy inqiroz deb ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish hajmining keskin tushib ketishiga aytiladi.
Inqirozning sababi shundan iboratki, jamiyatda ishlab chiqarilgan tovarlar massasi to‘lovga qobil talabga mos kelmay (undan oshib ketadi yoki kam bo‘ladi) qoladi. Natijada ishlab chiqarishning bir qismi to‘xtab qoladi, tovarlar ishlab chiqarish kamayadi, ishlab chiqarishning o‘sish davri uning tushkunligi bilan almashinadi. Iqtisodiyotning o‘sishi inflyatsiya, ya’ni narx darajasining asossiz ravishda keskin ko‘tarilishi sababli orqaga ketadi. Shunday davrlar ham bo‘ladiki, bunda iqtisodiy o‘sish bandlik va ishlab chiqarishning past darajasiga o‘rin beradi, ayrim hollarda narx darajasining ko‘tarilishi bilan birga ishsizlik ham keskin o‘sadi. Qisqacha aytganda, iqtisodiy o'sishning uzoq muddatli tamoyillari ham ishsizlik, ham inflyatsiya oqibatida uzilib qoladi va murakkablashadi. Inqirozlarning asosiy sababi - takror ishlab chiqarishdagi beqarorlik va nomutanosibliklardir. Bu avvalo, ishlab chiqarish va uning natijalarini o‘zlashtirish o‘rtasidagi nomutanosiblik bo‘lib, u turli ishlab chiqarish usullari va iqtisodiy tizimning har xil nusxalarida turli shakllarda namoyon bo‘ladi.
Ishlab chiqarish bilan iste’mol, talab va taklif о‘rtasidagi vaqti-vaqti bilan yuzaga kelib turadigan nomutanosibliklar ham iqtisodiy inqirozlarning yuzaga chiqish imkoniyatini kengaytiradi.
Rivojlangan tovar xo'jaligi paydo bo‘lgunga qadar ishlab chiqarishning keskin qisqarishi odatda tabiiy ofatlar (qurg‘oqchilik, toshqinlar va h.k.) yoki urushlar va ular keltiradigan vayronagarchiliklar bilan bog‘liq bo‘lgan. Yirik mashinali ishlab chiqarishga o‘tilgan davrdan keyingi vaqti-vaqti bilan iqtisodiyotni larzaga solib turuvchi iqtisodiy inqirozlar ijtimoiy takror ishlab chiqarishga siklik tavsifhi kasb etadi. Inqirozlar turli-tuman tarzda ro‘y bersada, ulaming umumiiy, o‘xshash tomonlarini nazarda tutib, guruhlarga ajratish mumkin.
Xo‘jalik tizimida muvozanatning buzilishi miqyosiga ko‘ra inqirozlami umumiy hamda ayrim sohalar va tarmoqlarda yuz beradigan inqirozlarga bo‘lish mumkin. Umumiy inqirozlar butun milliy xo‘jalikni qamrab olsa, ikkinchisi qisman, ya’ni ayrim sohalar yoki tarmoqlardagi tanglik sifatida ro‘y beradi. Ayrim sohalardagi inqirozlar orasida hozirgi davrda moliyaviy inqiroz muhim o‘rin tutib, u o‘z ichiga pul-kredit sohasidagi inqiroz, valyuta inqirozi, biija inqirozi va boshqalami oladi. Hozirgi vaqtda AQSH va Yevropaning aksariyat mamlakatlarida ro‘y berayotgan inqiroz ham dastlab moliya sohasida boshlanib, keyinchalik ishlab chiqarish sohasiga ham tutashib ketmoqda.
Pul-kredit sohasidagi inqiroz. Mamlakatda pul-kredit tizimining tang ahvolga tushishi bo‘lib, bunda tijorat va bank krediti qisqaradi. Aksiya va obligatsiyalaming kursi, bank foizi tushib ketishi natijasida banklar sinib, yalpi holda bankrotlikka uchraydilar.
Valyuta inqirozi. Bunda milliy valyutaning obro‘si tushib ketadi. Bankda valyuta zaxirasi tugab, milliy valyuta kursi tushib ketadi.
Biija inqirozi. Bu tanglik biijada qimmatli qog‘ozlar kursining tezda tushib ketishi, ulami emissiya qilishning qisqarishi fond birjalari faoliyatidagi chuqur tushkunlikda ifodalanadi.
Ekologik inqiroz. Atrof-muhitni, eng avvalo inson sog‘lig‘ini yo‘qotish, umrini qisqartirishga olib keladigan darajada vaziyatning vujudga kelishida ifodalanadi. U sanoatning shiddatli tarzda o‘sishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Tarmoqlar inqirozi. Bu milliy xo‘jalikning bironbir tarmog‘ini qamrab, ishlab chiqarishning tarkibiy o‘zgarishi yoki normal xo‘jalik aloqalarining buzilishi tufayli yuz beradi (sanoat inqirozi, agrar inqiroz va boshqalar).
Tarkibiy inqirozlar. Iqtisodiyotdagi inqirozlardan bir ko‘rinishi yoki uning bir turi tarkibiy inqirozlardir. Bu inqirozlami ishlab chiqarishhning ayrim sohalari va tarmoqlari rivojlanishida ular o‘rtasidagi chuqur nomutanosibliklar keltirib chiqaradi.
Tarkibiy inqirozlar bilan iqtisodiy tebranishlar va shu jumladan iqtisodiy faollikning mavsumiy tebranishlari ham mavjud bo‘ladi. Masalan, bayramlar arafasidagi xarid qilish, iste’mol tovarlarining faollik sur’atida, asosan, chakana savdoda sezilarli har yillik tebranishlarga olib keladi. Qishloq xo‘jaligi, avtomobil sanoati, qurilish ham qandaydir darajada mavsumiy tebranishlarga duchor bo‘ladi.
Agrar inqiroz. Qishloq xo‘jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi. Agrar inqirozlar quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi: 1) qishloq xo‘jalik mahsulotlarining nisbiy ortiqcha ishlab chiqarilishi, uning sotilmay qolgan juda katta zaxiralarining to‘planishi; 2) narxlaming pasayishi, daromadlar va foydalaming kamayishi; 3) o‘z xarajatlarini qoplay olmasdan, fermyerlaming ommaviy ravishda xonavayron bo‘lishi, ular qarzlarining ortishi; 4) qishloq aholisi o‘rtasida ishsizlaming ko‘payishi.
Qishloq xo‘jaligida takror ishlab chiqarish o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lganligi sababli, agrar inqirozlar ham o‘ziga xos xususiyat kasb etadi. Agrar inqirozlar sanoat sikllariga qaraganda odatda ancha uzoq vaqt cho‘zilib boradi. Birinchi agrar inqiroz XIX asrning 70-yillarida boshlanib, har xil shakllarda 90-yillar o‘rtasigacha davom etgan edi. Birinchi jahon umshidan keyin, aholining xarid qo￾biliyati juda pasayib ketgan sharoitda, 1920-yil bahorida keskin agrar inqiroz boshlanib ketdi va ikkinchi jahon urushining boshlanishga qadar davom etdi. Uchinchi agrar inqiroz 1948-yildan boshlanib, 80-yillargacha davom etdi. Agrar inqirozlarning cho‘zilib kyyetishining asosiy sabablari quyidagilar: a) yerga xususiy mulk monopoliyasi sharoitida, u qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining rivojlanishida sanoatga nisbatan orqada qolishni taqozo etadi; b) yer rentasining mavjud bo‘lishi va uning uzluksiz sur’atda o‘sib borishi. yer rentasining, avvalo absolyut rentaning ko‘payishi qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qimmatlashtirib yuboradi, buning natijasida uni sotish qiyinlashadi; v) ko‘plab mayda dehqon xo‘jaliklarining mavjud bo‘lishi. Mayda ishlab chiqaruvchilar xo‘jalikni asosan o‘zi va oilasi uchun zarur tirikchilik vositalarini topish maqsadida yuritadi. Inqiroz sharoitida ham ular ishlab chiqarishni qisqartira olmaydilar. Tirikchiliklarini o‘tkazish va ijara haqini to‘lash uchun ishlab chiqarishni ilgarigi miqyoslarda olib boraveradilar. Bu hol qishloq xo‘jalik mahsulotlarini nisbiy ortiqcha ishlab chiqarishni yana ham ko‘paytirib yuboradi.
Agrar inqirozlar siklli tavsifga ega bo‘lmaydi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarish absolyut tavsifga emas, balki nisbiy tavsifga ega. Chunki inqiroz ro‘y bergan mamlakatlarda million-million kishilar doimiy suratda ochlikda yashaydi.
Nomuntazam inqirozlar biron-bir alohida sabablarga ko‘ra yuz beradi. Masalan, tabiiy ofat, sel, to‘fon, qurg‘oqchilik tufayli iqtisodiyot tang ahvolga tushib qolishi mumkin.
Takror ishlab chiqarish nisbatlarining buzilishi tavsifiga ko‘ra inqirozlar ikkiga: ortiqcha ishlab chiqarish va taqchil ishlab chiqarish inqirozlariga bo‘linadi. Tovarlami ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi turli tovarlami talabdan ortiqcha ishlab chiqarish, lekin ulami to‘la sota olmaslikda namoyon bo‘ladi. Taqchil ishlab chiqarish holatida ya’ni taklifning talabga nisbatan kam bo‘lgani holatida ham muvozanat buzilib, yetishmovchilik natijasida tang ahvol kelib chiqadi. Shunday qilib, iqtisodiyotning tushkunlikka tushishiga faqat ortiqcha ishlab chiqarish emas, balki taqchil ishlab chiqarish ham sabab bo‘ladi.
Iqtisodiyotning davriy rivojlanishiga sabab bo'lgan sabablarni izohlashda, bir nechta yondashuvlar mavjud. Birinchidan, iqtisodiy tsikllarning tabiati iqtisodiy tizimning doirasidan tashqaridagi omillar bilan izohlanadi. Bu tabiiy hodisalar, siyosiy voqealar va boshqalar urushlar, inqiloblar va boshqa siyosiy g'alayonlar, texnologiya va texnologiyadagi kuchli yutuqlar haqida.
Ikkinchidan, sikl iqtisodiyotga xos bo'lgan ichki hodisa sifatida qaraladi. Ichki omillar ma'lum vaqt oralig'ida iqtisodiy faoliyatning pasayishi va o'sishiga olib kelishi mumkin. Xususan, bu birinchi navbatda asosiy kapitalni yangilash uchun qo'llaniladi.
Uchinchidan, sikllarning sabablari iqtisodiyotning ichki davlatlari va tashqi omillarning o'zaro ta'sirida ko'rinadi. Tashqi manbalarga odatda davlat kiradi.
Haqiqiy iqtisodiy sikllar nazariyasi haqiqiy omillar ta'siri bilan pasayish va ko'tarilishni tushuntiradi. Agrar mamlakatlarda hosil yoki ekinlar etishmasligi, sanoat mamlakatlarida bu yangi texnologiyalarning paydo bo'lishi, xomashyo narxlarining o'zgarishi bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, favqulodda vaziyatlar (urush, inqilob, tabiiy ofatlar) o'zgarishlarga turtki bo'lishi mumkin.
Iqtisodiy vaziyatni yomon yoki yaxshiroq o'zgartirishni nazarda tutgan holda, uy xo'jaliklari va firmalar ommaviy ravishda tejashni yoki ko'proq sarflashni boshlaydilar. Natijada, jami talab kamayadi yoki ortadi, kamayadi yoki ortadi-chakana savdo aylanmasi. Firmalar ishlab chiqarish uchun kamroq yoki ko'proq buyurtmalar olishadi, ishlab chiqarish hajmi, ish bilan bandlik o'zgaradi. Biznes faoliyati o'zgarib bormoqda: firmalar mahsulot turlarini qisqartirishni boshlaydilar yoki aksincha, yangi loyihalarni boshlaydilar, ularni amalga oshirish uchun kredit olishadi. Ya'ni, butun iqtisodiyot muvozanatga erishishga intilib, o'zgarib turadi. Umumiy talabning o'zgarishiga qo'shimcha ravishda, iqtisodiy tsiklning bosqichlariga ta'sir qiluvchi boshqa omillar ham mavjud: qishloq xo'jaligi, qurilish, avtomo fasllarining o'zgarishiga bog'liq o'zgarishlar-Bilya sanoati, chakana savdo mavsumiyligi, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishining tarixiy tendentsiyalari, resurs bazasiga, aholi soni va tuzilishiga, to'g'ri boshqaruvga bog'liq.
Shunday qilib, sikllilik - iqtisodiyotning rivojlanishi, iqtisodiy taraqqiyotning inqilobiy va evolyutsion bosqichlarini o'zgartirishni nazarda tutadigan jahon iqtisodiyotining milliy iqtisodiyoti harakatining bir shaklidir. Iqtisodiyotning davriy rivojlanishi uzoq vaqt davomida iqtisodiy faoliyatning yuqori darajasi bilan birga keladi, keyin bu faoliyatning ruxsat etilgan darajadan past darajaga tushishi. Iqtisodiy inqirozlarning davriy takrorlanishi rivojlangan taraqqiy etgan jamiyatni bezovta qila olmaydigan odamlarning qashshoqligi, ochligi, azob-uqubatlari, o'z joniga qasd qilishiga olib keladi. Shu sababli, tsiklik muammosi doimo iqtisodchi olimlarning e'tiborini tortdi va bugungi kunda iqtisodiy nazariyaning asosiy muammolaridan biri bo'lib qolmoqda.
Iqtisodiy tsikllarning sabablari: iqtisodiy shoklar(iqtisodiyotga ta'sir qilish): texnologik yutuqlar, yangi energiya manbalarini ochish, urushlar; xom-ashyo va tovarlar zaxiralarini rejasiz oshirish, asosiy kapitalga investitsiyalar; xom-ashyo narxlarining o'zgarishi; qishloq xo'jaligining mavsumiy tabiati; ish haqini oshirish va ish bilan ta'minlash uchun kasaba uyushmalarining kurashlari.
Iqtisodiy tsikllarni turli vaqt oralig'ida topish mumkin. Shuning uchun qisqa, o'rta va uzoq muddatli tsikllarni ajratish odatiy holdir. Tsikl mexanizmi: tovar-moddiy zaxiralar harakati (TMZ) YAIM, bandlik va inflyatsiya darajasining o'zgarishiga olib keladi. Misol uchun, tovar bozorida juda yuqori narx belgilanadi, bu esa ushbu mahsulot taklifining oshishiga olib keladi. Bu bozorda ortiqcha holatga olib keladi va natijada tovarlar uchun talab va narxlarning pasayishi kuzatiladi. Shunday qilib, TMZ o'sishi bilan birga tovarlarning sezilarli massasi amalga oshirilmaydi va pasayish bosqichi boshlanadi. TMZ ning kamayishi va bozorda etishmovchilik holatining paydo bo'lishi teskari jarayonlarga olib keladi: tovarlarga bo'lgan talab va narxning oshishi. Shuning uchun, bu tsikllar qimmatli qog'ozlar aylanishi deb ataladi. Jugarning o'rta muddatli sanoat tsikllari Fransiya, buyuk Britaniya va AQShda 1819-1905 yil bo'lgan sanoat o'zgarishlarini o'rganib chiqqan frantsuz iqtisodchisi Klement Jugar (8-10) nomi bilan nomlangan. Tsikl mexanizmi: foiz stavkalari va narxlarining o'zgarishi YAIM, ish bilan bandlik va inflyatsiya darajasining o'zgarishiga olib keladigan investitsiya tsikllari bilan mos keladi. Iqtisodiyot fanida sanoat (o'rta muddatli) tsikllar eng to'liq o'rganildi.
Birinchi sanoat inqirozi 1825da Angliyada paydo bo'ldi, mashinasozlik ishlab chiqarish metallurgiya, mashinasozlik va boshqa etakchi sohalarda ustun mavqega ega bo'ldi. Sanoat inqirozi AQShda va dunyodagi birinchi sanoat inqirozi bo'lgan bir qator Evropa mamlakatlarida sodir bo'ldi. Undan keyin 1857 inqirozi kuzatildi va 1866. iqtisodiyotga eng zararli ta'sir 1920-1921, 1929-1933, 1937-1938 yillardagi iqtisodiy inqirozlar bo'lib, ular orasida 1929-1933y. katta depressiya mavjud bo'lib, u ishlab chiqarishning chuqur va uzoq muddatli pasayishi bilan ajralib turadi. Ikkinchi jahon urushidan keyin 70-larning o'rtalaridagi sanoat inqirozi eng dahshatli edi.
Makroiqtisodiy beqarorlikni o'rganishda eng ko'p e'tibor qaratadigan sanoat tsikllari, chunki bu davriy o'zgarishlarning yumshatilishiga asosan hukumat siyosati qaratilgan.
Uzoq muddatli tsikllar (uzoq to'lqinlar) rus iqtisodchisi N. D. Kondratiev (1892-1938gg) tomonidan tekshirildi. Iqtisodiy adabiyotda 45-60 yil tebranish davri bilan ushbu tsikllar "Kondratevning uzoq to'lqinlari"deb ataladi. Davriy tebranishlarning sabablari: ilmiy va texnologik taraqqiyot, strukturaviy o'zgarishlar. "Uzoq to'lqinlar" nazariyasining yanada rivojlanishi avstriyalik iqtisodchi J. nomi bilan bog'liq. Iqtisodiy tsikllarning boshqa tasnifi mavjud. Misol uchun, S. temirchining qurilish davrlari. Ular uy-joylar va ishlab chiqarish inshootlarini yangilash bilan bog'liq va 16-25 yil muddatga ega. Tsikl mexanizmi:uy-joy ta'minotini talabga moslashtirish sezilarli kechikish bilan amalga oshiriladi. Qurilish tsiklining sabablari uy-joy narxining o'zgarishi, qurilish xarajatlari, milliy daromadlarning o'zgarishi, aholining o'sishi deb ataladi. Forresterning aylanishi energiya va materiallardan foydalanish bilan bog'liq (200 yil muddatga ega). Toffler davrlari sivilizatsiyalarning rivojlanishi bilan bog'liq (davr bor 1000-2000 yil). Bu tsikllarning barchasi bir-biri bilan o'zaro bog'liq bo'lib, uzoq muddatli tsikl kamroq vaqtni o'z ichiga oladi. Keling, uzoq muddatli tsikllarning ("uzoq to'lqinlar") xarakteristikasini batafsil ko'rib chiqaylik. Bu hodisaga birinchi marta ingliz iqtisodchisi e'tibor qaratdi. O'tish: saytda harakatlanish, qidiruv B. Klark. Ushbu muammoni o'rganishga alohida hissa qo'shgan rus iqtisodchisi N. D. Kondratyev. U bir qator parametrlar bo'yicha 100-150 yil davomida ko'plab Evropa mamlakatlarining rivojlanishini o'rganib chiqdi va kapitalistik iqtisodiyotning rivojlanishi ikki yildan uch yilgacha davom etadigan sekin va tezlashtirilgan o'sish davrlarining ketma-ket o'zgarishi bilan tavsiflanadi.
Kondratievning izdoshlari to'rtinchi tsiklni (1939-1975yy) aniqladilar., endi beshinchi tsikl mavjud (1976dan beri). Kondratiev ikki bosqich yoki to'lqinni tanladi. O'sish bosqichi ("o'sish") investitsiya faoliyati, ishlab chiqarish hajmini oshirishda kapitalning sezilarli sarmoyasi bilan tavsiflanadi, bu ishlab chiqarish resurs bazasida jiddiy o'zgarishlar, ilmiy va texnik yutuqlar, ishlab chiqarishning muayyan omillari o'rtasidagi munosabatlarning o'zgarishi, iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlar, yangi etakchilik mamlakatlarining paydo bo'lishi bilan birga keladi.
Retsessiya bosqichi ("pasayish") ortiqcha kapitalning paydo bo'lishi, sanoat ishlab chiqarish hajmining pasayishi, surunkali ishsizlik, sanoat aylanishi doirasida iqtisodiy o'sishning past darajasi va kredit foizining pasayishi bilan tavsiflanadi. Bu tebranishlar N. D. Kondratiev binolar, ko'priklar, yo'llar kabi uzoq muddatli xizmat ko'rsatish muddati bilan asosiy kapitalni ko'paytirishning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirib berdi va ushbu kapitalni texnik taraqqiyot bilan yangilab turdi. Yuqoridagi ob'ektlarni yaratish ishlab chiqarishning jadal o'sishiga olib keladi, ammo keyinchalik moliyaviy resurslarning kamayishi sekinlashuv va pasayishga olib keladi.
Uzoq muddatli o'zgarishlarning ta'siri ostida tsikllar qisqaroq davr bilan o'zgaradi. Agar ular ko'tarilish bosqichiga kelsa, ularning o'z ko'tarilish fazasi uzaytiriladi va kuchliroq bo'ladi. Agar ular uzoq to'lqinning pasayishi bosqichida bo'lsalar, inqiroz fazasi chuqurroq va depressiya bosqichi bilan birga vaqt o'tishi bilan yanada kengayadi.
Zamonaviy olimlar uzoq to'lqinlarning asosini texnik yangiliklarning dinamikasi deb hisoblashadi. Bu ilmiy va texnologik taraqqiyotning notekis rivojlanishi bilan bog'liq. Yangi bazaviy texnologiyalarni joriy etish ishlab chiqarishning jadal o'sishi, iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurishga olib keladi. Lekin keyin bozor to'yingan, iqtisodiyot yangi bozorlar yaratish talab inqiroz vaziyat, ortib bormoqda. Shu bilan birga, ishlab chiqarishning tashkiliy-iqtisodiy asoslaridagi o'zgarishlar ham mavjud.
Avtomobil, elektrotexnika va kimyoviy yangiliklar rivojlanishi bilan -transport vositalari (dengiz va temir yo'l) va aloqa (telefon, telegraf), uchinchi rivojlantirish bilan – Kondratyev birinchi yirik tsikli yuksalishi Angliyada sanoat inqilobi, to'qimachilik, metallurgiya sanoati rivojlanishi, ikkinchi bilan bog'liq. Kondratievning izdoshlari kompyuterlar ishlab chiqarish, ishlab chiqarishni avtomatlashtirish, atom energiyasini ishlab chiqarish va raketalarni ishlab chiqarish, yadro qurollarini ishlab chiqarishga mos keladigan to'rtinchi tsiklni aniqladilar. Beshinchi davr zamonaviy tadqiqotchilar kosmik texnologiyalar, mikroelektronika, biotexnologiya rivojlanishi bilan bog'liq. Milliy iqtisodiyotdagi inqiroz hodisalari turli xil bo'lishi mumkin va ko'plab navlarga ega bo'lishi mumkin. Quyidagi turdagi inqirozlar mavjud: Haddan tashqari ishlab chiqarishning davriy inqirozi iqtisodiyotning barcha sohalarini va tarmoqlarini qamrab oladi. Bu inqiroz jiddiy salbiy oqibatlarga olib keladi, chunki u aholi turmush darajasining pasayishiga olib keladi. U ham ijobiy jihatlarga ega, chunki u ishlab chiqarishni takomillashtirish, shu jumladan, uning moddiy bazasini yangilash uchun rag'bat hisoblanadi. Iqtisodiy o'sish va yangi iqtisodiy tsikl uchun asos yaratilmoqda. Tsikldan tsiklga o'tish iqtisodiyotni yangi rivojlanish darajasiga ko'taradi.
Sanoat inqirozi – alohida sanoat, qishloq xo'jaligi, qurilish, transport va hokazolarda sodir bo'lishi mumkin. Uning paydo bo'lishining sabablari-iqtisodiyotning ob'ekti, agrar sektorda narxlashning o'ziga xos xususiyatlari, tabiiy omillarning ta'siri, qishloq xo'jaligini sanoatdan rivojlanish darajasining kechikishi kabi yer monopoliyasi. Ushbu holatlar tufayli inqirozlar noaniq, uzoq muddatli. K. Marks va uning izdoshlari uchta yirik agrar inqirozni ta'kidlashdi: 1875-1896, 1920-1936 va 1948-1965 yillar. Oraliq inqiroz-tiklanish (tiklanish) fazasini to'xtatadi va yangi tsiklning shakllanishiga olib kelmaydi. Bu tsiklik haddan tashqari ishlab chiqarish inqiroziga qaraganda kamroq chuqurlik va davomiyligi bilan ajralib turadi va odatda mahalliy xarakterga ega.
Strukturaviy inqiroz-bir nechta iqtisodiy tsikllarni qamrab oladi va ishlab chiqarishning yangi texnologik uslubiga o'tish bilan bog'liq. Strukturaviy odatda energiya va xom ashyo kabi krizislarni o'z ichiga oladi. Misol uchun, yirik tarkibiy inqiroz 1973-1975 yillarda sodir bo'lgan., neft eksport qiluvchi davlatlar tashkiloti (OPEK), keskin neft narxini ko'tarib, xom ashyo va energiya inqiroz 1974 yilda boshlangan oshdi.
Qisman (o'ziga xos) inqiroz tsiklning har qanday bosqichida yuz berishi mumkin. Iqtisodiyotning muayyan sohasiga ta'sir qiladi. Ushbu shakl, masalan, moliyaviy, valyuta, bank va valyuta inqirozlarini o'z ichiga oladi. Misol sifatida, Janubiy-Sharqiy Osiyoda boshlangan va deyarli barcha mamlakatlar, shuningdek, ipoteka kreditlash inqirozi, keyinchalik global moliyaviy inqiroz ko'chib qaysi Amerika qo'shma shtatlari, 2007 yilda boshlangan tarqaldi qaysi moliyaviy inqiroz 1997., bor.
Tsiklni ikki davrga bo'lish mumkin: pastga tushish ishlab chiqarish pasayishi) va yuqoriga (ishlab chiqarish o'sishi). Iqtisodiy tsiklning mohiyatini tashkil etuvchi iqtisodiy yuksalishlar va pasayishlar iqtisodiy (biznes) faoliyatning o'zgarishida muhim rol o'ynaganligi sababli, iqtisodchilar bunday tsikllarni biznes deb atashadi.
Haqiqiy yalpi ichki mahsulot nominal qiymatdan chetga chiqishi mumkin va bu o'zgarishlar YAIM deflyatori tomonidan belgilanadi. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) yalpi ichki mahsulot (gap GDP): gap GDP = (Y — y*) / y*, (1), bu erda Y haqiqiy ishlab chiqarish hajmi; Y * - potentsial ishlab chiqarish hajmi. Potensial yalpi ichki mahsulot-bu ishlab chiqarish hajmi-resurslarni to'liq ishga joylashtirish bilan shug'ullanadi. Resurslarning to'liq ish bilan bandligi davriy ishsizlik bo'lmasa, ya'ni tabiiy ishsizlik darajasi taxmin qilinadi 5,5-6,5% umumiy ishchi kuchi va ishlab chiqarishning ish yuki emas-ishlab chiqarish quvvati 10-20% darajasida. Ushbu ko'rsatkichlar turli mamlakatlarda farq qilishi mumkin, ammo barcha holatlarda resurslarning to'liq ish bilan bandligi faqat tizimli ishsizlikning mavjudligini anglatadi. Keling, sanoat tsikllari deb ataladigan narsalarni batafsil ko'rib chiqaylik. Tsiklning bir qismi sifatida iqtisodiyot quyidagi bosqichlardan o'tadi: inqiroz( pasayish), depressiya(pastki), tiklanish, ko'tarilish(tepalik). G'arb iqtisodiy adabiyotida milliy iqtisodiyotning bu davlatlari pasayish, depressiya (eng past nuqta), ko'tarilish, ishlab chiqarishning eng yuqori nuqtasi (eng yuqori nuqta) kabi tushunchalarda etarli darajada aks ettirilgan.
Siklning asosiy bosqichi inqiroz (ishlab chiqarishning pasayishi), chunki u eski ishlab chiqarishni yo'q qilish mexanizmi bo'lib, kelajakda ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun sharoit yaratadi. Inqiroz uning" tozalash "vazifasini narx mexanizmi yordamida amalga oshiradi. Inqiroz davrida eskirgan mahsulotlar uchun tovar narxi kamayadi, foiz stavkalari tushadi, aktsiyalar darajasi kamayadi, kompaniyalarning daromadlari kamayadi va ularning aksariyati bankrotlikning to'lqini keltirib chiqaradi.
Ammo inqiroz iqtisodiyoti yomon iqtisodiyotni anglatmaydi. Inqirozning o'zida uni bartaraf etish imkoniyati mavjud. Inqiroz birinchi navbatda uning bevosita sababini — kapitalni qayta tiklashni bartaraf etadi, chunki inqiroz davrida iqtisodiyot asosiy kapitalning bir qismini uning amortizatsiyasi va hatto yo'q qilish yo'li bilan yo'q qiladi. Bu ishlab chiqarish kapitalini yangi texnik asosda ommaviy yangilashning boshlanishini rag'batlantiradi. Inqiroz davrida hech bir tadbirkor mashina va uskunalarning to'liq jismoniy aşınmasını kutishmaydi-inqiroz har kimni hamma joyda amalga oshirishga majbur qiladi asosiy kapitalning ko'plab elementlarini almashtirish. Natijada, yangi talab avtomatik ravishda tug'iladi.
Inqirozdan keyin, yuqorida aytib o'tilganidek, depressiya kuzatiladi. Tashqi tomondan, bu pasayish sur'atlarining pasayishi, bankrotlikda turg'unlik, tovar zaxiralarining pasayishi va boshqalar bilan namoyon bo'ladi. Depressiya bosqichida firmalar oldida turgan maqsad (daromadni maksimal darajada oshirish) ishlab chiqarishda xarajatlarning pasayishi bo'lgani uchun yana jozibador bo'ladi.
Qayta tiklanayotganda, endi ishlab chiqarish yana tezlasha boshlaydi. Omborlar tovarlar bilan to'ldiriladi. Bu bozorda ta'minlash uchun zarur mahsulotlar va etkazib beruvchilarning lentasini yanada aniqroq qurish uchun Ishlab chiqarish qayta tiklanganligi sababli, yangi ish o'rinlari paydo bo'ladi va shuning uchun ishsizlik darajasi kamayadi. Hayot sifati sezilarli darajada oshadi va narxlar yana ko'tarila boshlaydi. Turli toifadagi tovarlar uchun talabning ortishi mavjud. Odamlar tobora hashamatli mahsulotlarga ustunlik berishni boshlaydilar. Yangi korxonalar bor, investorlar oltin, qimmatli qog'ozlar va boshqalar o'z mablag'larini investitsiya qilish uchun katta ov bilan.
Shunday qilib, qayta tiklash funktsiyasi rivojlangan reproduktsiyani amalga oshirish va ushbu inqirozgacha bo'lgan ishlab chiqarish darajasiga erishishdir.
Ko'tarilayotganda korxonalar inqirozgacha bo'lgan davrda mahsulot ishlab chiqaradi. Ishsizlik eng kam qiymatga etadi. Aholining aksariyat qismi uchun hayot sifati yuqori bo'lib, savdo korxonalariga o'z mahsulotlari uchun katta miqdorda imtiyozlar berishga imkon beradi. Va ularning mahsulotlari uchun talabning pasayishi sodir bo'lmaydi. Bu shuni anglatadiki,ko'tarilish tegishli reproduktiv funktsiyani bajaradi: ishlab chiqarish qayta ishlab chiqarish mexanizmidagi qarama-qarshiliklarni kuchaytiradigan hal qiluvchi talabdan tashqariga chiqadigan kuchlarni kuchaytiradi. Hozirgi vaqtda iqtisodiy sikl iqtisodiy o'sishning uzoq muddatli tendentsiyasi mavjud bo'lganda biznes faoliyatining o'zgarishi bilan tavsiflanadi.
3.Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining miqyosi, kelib chiqish sabablari va salbiy oqibatlar.
2008-yilda o‘zining ko‘lami jihatidan keng va salbiy ta’sir oqibatlari jihatidan ancha jiddiy bo‘lgan navbatdagi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi boshlandi. Birinchi Prezidentimiz «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O'zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari» nomli asarida mazkur inqirozning mazmun-mohiyati hamda kelib chiqish sabablarini quyidagicha bayon etdilar: «Bu inqiroz Amerika Qo‘shma Shtatlarida ipotekali kreditlash tizimida ro‘y bergan tanglik holatidan boshlandi. So‘ngra bu jarayonning miqyosi kengayib, yirik banklar va moliyaviy tuzilmalaming likvidlik, ya’ni to‘lov qobiliyati zaiflashib, moliyaviy inqirozga aylanib ketdi. Dunyoning yetakchi fond bozorlarida eng yirik kompaniyalar indekslari va aksiyalarining bozor qiymati halokatli darajada tushib ketishiga olib keldi. Bulaming barchasi, o‘z navbatida, ko‘plab mamlakatlarda ishlab chiqarish va iqtisodiy o‘sish sur’atlarimng keskin pasayib ketishi bilan bog‘liq ishsizlik va boshqa salbiy oqibatlami keltirib chiqardi»¹. Bundan ko‘rinadiki, dastlab AQSH ipoteka bozorlarida namoyon bo‘lgan mazkur inqiroz yetarlicha to‘lov layoqatiga ega bo‘lmagan, qarzlami qaytarish qobiliyati shubhali bo‘lgan qarzdorlarga ipoteka kreditlari berish amaliyotining jadallashuvi natijasida ro‘y berdi.
Modomiki, ipoteka krediti o‘zining mohiyati bo‘yicha ko'chmas mulk garovi hisobiga beriladigan kreditlar bo‘lsada, AQSH bozorlari bunday likvidli ko‘chmas mulklarga yetarlicha «to‘yindi» va ulaming narxlari keskin tusha boshladi. Buning ustiga investitsion banklaming AQSH ipoteka bozorlaridagi yangi moliyaviy «mahsulot» hisoblangan aktivlami sekyuritizatsiyalash bo‘yicha operatsiyalarining avj olishi ipoteka bozorlaridagi tanazzullik holatlari ehtimolligini oshirdi.
Aksariyat moliyachi-iqtisodchilar vujudga kelgan moliyaviy inqirozning haqiqiy sabablaridan biri sifatida rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotni haddan ziyod ortiqcha erkinlashtirish siyosatining «mevasi» ekanligini, ya’ni «o‘z-o‘zini boshqaruvchi bozor» g‘oyasini ilgari surish orqali davlatning milliy iqtisodiyotga va xususan moliyaviy bozorlarga aralashuvini cheklanganligi bilan ham izohlamoqdalar. Shu o‘rinda, jahon moliyaviy inqirozining yuzaga kelishida asosiy sabab
- moliyaviy resurslar bilan real ishlab chiqarish hajmi о‘rtasidagi mutanosiblikning keskin buzilishi hisoblanishini ta’kidlash lozim. Pul muomalasi qonunlaridan ma’lumki, iqtisodiyot sog‘lom va barqaror amal qilishi uchun muomaladagi pul massasi bilan tovar va xizmatlar ishlab chiqarish real hajmi o‘rtasida muayyan nisbatga amal qilinishi lozim. Biroq, milliy iqtisodiyotlaming baynalminallashuvi va globallashuv jarayonlari pul muomalasining amal qilishiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazib, dastlab ayrim mamlakatlar, masalan AQSHda, keyinchalik ko‘plab mamlakatlarda mazkur qonunga rioya qilishning zaiflashuviga, keyin esa uni umuman e’tiborga olmaslikka qadar olib keldi. Jumladan, o‘tgan asming 70-yillariga qadar amal qilib kelgan jahon valyuta tizimlari pullaming oltin yoki tovar mazmunini ta’minlash orqali iqtisodiy munosabatlaming barqarorligiga zamin yaratdi. Biroq,, jahon amaliyotida 1976-yildan boshqariladigan, suzib yuruvchi valyuta tizimiga o‘tilgach, pulning oltin mazmuni yo‘qolib, asosan, AQSH dollari jahonning yetakchi valyutasiga aylandi, uning muomalaga chiqarilishini nazorat qilib bo‘lmay qoldi. Keyingi yillarda globallashuv jarayonining jadallashuvi ta’sirida xalqaro iqtisodiy aloqalarda qat’iy valyutaga boigan talabning yanada kuchayishi AQSH tomonidan hech qanday tovar bilan ta’minlanmagan pullaming muomalaga chiqarilish jarayonini yanada tezlatib yubordi. Ma’lumotlarga ko‘ra, muomaladagi pul massasi (naqd, kredit pullar va turli to‘lov vositalari)ning tovar va xizmatlar ishlab chiqarish real hajmidan deyarli 10 baravar, agar pulning aylanish tezligini ham hisobga olinsa, muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdoridan, ya’ni pulga boigan talabdan bir necha o‘n baravar ko‘payib ketganligini anglatadi.
Shu bilan bir qatorda, asosan yetakchi rivojlangan mamlakatlarda kuzatilgan quyidagi salbiy holatlar ham moliyaviy inqirozning vujudga kelishiga asosiy sabablaridan hisoblanadi:
- noratsional pul-kredit siyosatini, hamda qayta moliyalash stavka￾sini surunkali ravishda past darajada ushlab turilishi natijasida qarzga yashashning odatga va kundalik holatga aylanishi;
- moliyaviy institutlaming majburiyatlari bilan ustav mablagiari o‘rtasidagi mutanosiblikning keskin buzilishi;
- qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha reyting tashkilotlari tomonidan soxta xulosalar berilishi;
- moliyaviy rag‘batlantirish uslubi sifat ko‘rsatkichlariga emas, balki miqdoriy ko‘rsatkichlarga asoslanganligi;
- yuqori riskli va murakkab hosilaviy qimmatbaho qog‘ozlami vu￾judga kelishi va hokazo.
Keyingi yillarda rivojlangan mamlakatlarda surunkali byudjet taqchilligi va salbiy tashqi savdo saldosining kuzatilayotganligi jahon moliyaviy inqirozining- vujudga kelishining asosiy omillaridan biri hisoblanadi.
Jahon iqtisodiyotida kuzatilgan bunday nomutanosiblik holatlari, ya’ni rivojlanayotgan mamlakatlar savdo balansida ijobiy savdo o‘sayotgan sharoitda ayrim rivojlangan mamlakatlar tashqi savdo balansidagi yirik miqdordagi taqchillikning vujudga kelishi dunyo mamlakatlari valyuta zaxiralarining o‘zgarishiga olib keldi. Xususan, keyingi yillarda Xitoy, Yaponiya, Yaqin Sharq mamlakatlari valyuta zaxiralari keskin o‘sdi. Ma’lumotlarga ko‘ra, so‘nggi paytlarda xalqaro valyuta zaxiralarining 3,4 trln. dollari, ya’ni jami zaxiralaming qariyb 59% Osiyoning 10 ta yirik mamlakati hissasiga to‘g‘ri kelmoqda.
Aksariyat xalqaro ekspertlaming e’tirof etishlaricha 2008-yilda AQSH ipoteka bozorlarida boshlangan inqirozning avj olishi va uni jahon moliyaviy inqirozining kelib chiqishiga faol ta’sirini AQSHning jahon yalpi ichki mahsulotining asosiy iste’mol qiluvchisi hisoblanganligini keltirib o‘tishadi. Ma’lumotlarga qaraganda, AQSHning jahon yalpi ichki mahsulotini ishlab chiqishdagi hissasi 20 foizni tashkil qilsada, uning iste’molidagi hissasi qariyb 40 foizni tashkil qiladi.
Rivojlangan mamlakatlar, ayniqsa, AQSH davlat tashqi qarzi miqdorining о‘sib borganligi va uni YalMga nisbatan salmog‘i o‘sganligi ham iqtisodiy inqiroz kuchayishining omillaridan biri bo'ldi.
Hozirda ko‘plab mutaxassis va ekspertlar tomonidan jahon moliyaviy inqirozining global tus olishi va iqtisodiy inqiroz jarayonlarining kuchayishi iqtisodiy pasayishni, investitsiyaviy faollik ko‘lami cheklanib borishini, talab va xalqaro savdo hajmining kamayishi hamda jahonning ko‘plab mamlakatlariga ta’sir ko‘rsatadigan jiddiy ijtimoiy talafotlar sodir bo‘lishi mumkinligi e’tirof etilmoqda. Xususan, jahon yalpi ichki mahsulotining pasayishi, bevosita xorijiy investitsiyalar ko‘lamining yanada pasayishining kuzatilishi hamda xalqaro savdo hajmi qariyb 15foizga pasayishi ehtimol qilinmoqda. Bu holat esa ishsizlik darajasining ortishi bilan bogiiq jiddiy ijtimoiy muammolami keltirib chiqarishi mumkin.
AQSH Federal zaxira tizimi tomonidan olib borilgan noratsional pul-kredit siyosati hamda qayta moliyalashtirish stavkasining surunkali ravishda past darajada ushlab turilishi natijasida banklar to￾monidan kredit berish koiam i keskin o‘sdi.
Federal zaxira tizimining ekspansion pul-kredit siyosati tijorat banklariga taqdim etadigan kreditlari bo‘yicha foiz stavkalarini 1,25 foizgacha pasaytirilishida namoyon bo'lgan edi. Federal zaxira tizimining ipoteka bozorlariga e’tiborsizligi, ipoteka kreditlari berish talablarining haddan ziyod erkinlashtirilishi natijasida bozorda ko‘chmas mulklarga talab ortdi va uy-joy bozorida narxlaming qisqa muddat ichida keskin o‘sishi kuzatildi.
Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimining nomuvofiqligi natijasida banklar tomonidan kreditlash tizimi talablari o‘ta yengillashib, bu holat kreditlardan foydalanishda toiovga layoqatlik darajasining hisobga olinmasligiga imkon yaratdi.
Jahondagi yetakchi mamlakatlar iqtisodiy o‘sish sur’atlarining beqarorligiga, bir tomondan, inqirozga qarshi kurashish choralari bo‘yicha davlatlar rahbarlari o'rtasidagi o'zaro yakdillikning yo‘qligi, iqtisodiy siyosatda uyg‘unlikka erishmaslik zamin yaratsa, boshqa tomondan, yirik iqtisodiyotga ega boigan mamlakatlaming ichki siyosiy beqarorligi ham bunga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Natijada rivojlangan mamlakatlar YalMning o‘sish sur’atlari keyingi yillarda ahamiyatli darajada pasayib ketdi.
Foydalanilgan adabiyoylar ro’yhati:
O‘zbekiston Respublikasi qonuni. Qimmatli qog‘ozlar bozorining amal qilishi to‘g‘risida. 1996 yil 25 aprel.- T.: “Adolat”, 2003.
O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi PF-4947
Karimоv I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. «Хalq so‘zi».2000 yil 17 fеvral. № 37
Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. T.: “O’zbekiston”, 2000,
Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). – T., «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2009. – 245 b.
D. Tojiboyeva, Iqtisodiyot nazariyasi(darslik) – T.: “Iqtisod moliya” 2005.
Razzoqov A., Toshmatov SH., O‘rmonov N. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi
Darslik (lotin yozuvida). - T. “Iqtisod-moliya”, 2007.
Shodmonov SH., G‘afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. – T.: TDIU, 2009.
www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining rasmiy sayti.
www.uza.uz – O‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti.
www.ceep.uz – O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
www.ziyonet.uz

1