Mavzu: Foydali zamburug’lar

Turlari. Respublikamizda asosan iste’molbop turlardan shampinon, ko’k oyoq (sinyaya nojka), veshenka, qo’ziqorin (smorchok), qo’ziquyruq (bely grib), qo’zidumba kabi turlar, zaharli turlardan esa lepiota turkumining aksariyat vakillari, Agaricus, xonthodefmus, Agaricus gennadii va boshqalar keng tarqalgan.
Zaharli turlari. Qizil mog’or, oq po’panak, satanin zamburug’i kabilar zaharli hisoblanadi. Agar qo’ziqorin rangi yashilsimon, ko’kimtir yoki qoramtir bo’lsa, yoqimsiz hid taratib, qo’lingizga yopishsa, bilingki, bu mahsulot iste’molga yaroqli emas! Qolaversa, qo'ziqorinlarni me’yorda iste’mol qilish lozim.
Tabiat va inson hayotidagi ahamiyati. Zamburug’larning tabiatda ahamiyati katta. Ularning saprofit vakillari bakteriyalar bilan birga, organik moddalarni anorganik moddalarga aylantirishda muhim rol o’ynaydi. Tuproqdagi organik qoldiqlarning mineral moddalarga aylanishi tuproq unumdorligining oshishi, bakteriyalar bilan zamburug’lar faoliyatiga bog’liq.
Zamburug’lar, yuksak o’simlik ildizi bilan birga simbioz xolda yashab mikoriza hosil qiladi. Mikoriza o’simliklarda mineral elementlar va azot bilan oziqlanish sharoitini yaxshilaydi.
Qo’ziqorin va qalpoqchali zamburug’lar oziq-ovqat sifatida keng iste’mol qilinadi. Tarkibida ko’p miqdorda oqsil bo’lganligi uchun ular juda to’yimli ovqat hisoblanadi.
Achituvchi zamburug’lar har xil spirtli ichimliklar tayyorlash va non yopishda ishlatiladi.
Tuproqda yashaydigan zamburug’lar o’simlik qoldiqlari (jumladan, qiyin parchalanadigan sellyuloza va lignin) ni yemiradi va minerallashtiradi. Yog’ochlarni, asosan, po’kak qismini zamburug’lar yemiradi. Ko’pchilik zamburug’lar o’simliklarda turli kasalliklarni qo’zg’atadi. Odamlardagi qator kasalliklar: kal, qirma temiretki va boshqalarni zamburug’lar qo’zg’atadi. Foydali zamburug’lar ham ko’p. Penicullium va Aspergillus turkumiga mansub zamburug’lardan vitaminlar, antibiotiklar, limon kislota va steroid preparatlar olishda foydalaniladi. Achitqi zamburug’lari vino, non, pivo tayyorlashda ishlatiladi. Zamburug’lardan ko’nchilikda, to’qimachilikda va sanoatning boshqa tarmoqlarida qo’llaniladigan turli xil fermentlar olinadi. Dunyoning ko’pgina mamlakatlarida zamburug’lar ovqatga ishlatiladi. Iste’mol qilinadigan zamburug’larning turi yuzdan ortiq. Bulardan ko’plari qimmatli bo’lib, tarkibida oqsil moddalari, vitaminlar va fermentlar bor. Zamburug’lar, asosan, konservalab (quritib, tuzlab, ziralab) iste’mol qilinadi.
Zamburug’lar o’simlik, hayvon va odamlarda kasallik qo’zg’atish xususiyatiga ega, oziq ovqat mahsulotlarini buzadi. G’o’zada vilt va chirish kasalliklarini paydo qiladi. Ba’zi zamburug’lar hasharotlar sonini hamda kasallik tug’diruvchi (patogen) zamburug’lar rivojini susaytirishda ijobiy ahamiyatga ega. Vertitsillyoz so’lishni qo’zg’atuvchi zamburug’ kushandasi (antagonist) ga Trichoderma lignoram, Aspergilius, Penicillim va boshqalar kiradi.
Zamburug’lar tuproqda bakteriyalar, aktinomitsetlar va mikroorganizmlar bilan birgalikda organik moddalarni parchalab, sanitarlik vazifasini bajaradi va tabiatda moddalar aylanishida ishtirok etadi. Shu bilan birga tproqda o’simlik kasalliklarini qo’zg’atuvchi zamburug’lar to’planib ham qoladi. Monokultura natijasida o’simliklarning ma’lum turlarigagina ixtisoslashgan zamburug’lar yig’iladi. Aspergilius, Penicillium, Mucor, Trichothecium, Rhizopus va boshqa turkumga mansub ba’zi tur zamburug’lar urug’larning mog’orlashiga sabab bo’lib, ularning unuvchanligini pasaytiradi. Ko’pgina mog’or zamburug’lar homashyoni saqlash davrida paxta tolasi sifatini buzadi. Ba’zi turlari iste’mol qilinadi (jumladan, qo’ziqorin). Zamburug’larning fermentativ, antibiotik, toksik va parazitlik xususiyatlaridan veterinariyada hamda o’simliklarni zararkunanda va kasalliklardan himoya qilishda, shuningdek, yengil sanoatda, oziq-ovqat va farmatsevtika sanoatida foydalaniladi.
Bir giramm tuproqda yuz mingtacha va bundan ham ortiq zamburug’ sporalari bo’ladi. Ravshanki, ular shu qadar ko’p bo’lgani ustiga tez o’sib unar ekan, tuproqda moddalar almashinishida kata rol o’ynaydi. Zamburug’lar tuproqda bakteriyalar bilan birga organik moddalarni parchalab, minerallar holiga keltiradi. Bu tuproqning unumdor bo’lishida muhim faktor hisoblanadi. Tuproqda bo’ladigan shu mikroskopik zamburug’lar, asosan, mog’orlar, aspergillar va nomukammal zamburug’lar jumlasiga kiradi.
Yuqumli kasalliklarga sabab bo’ladigan zamburug’larning ichida eng asosiylari quyidagilardir: g’alla o’simliklari uchun qorakuya va zang zamburug’lari, kartoshka uchun – kartoshka zamburug’i, tok uchun – mildyu sababchisi (Plasmopara viticola), olma uchun – olmani chirituvchi zamburug’ (Sclerotinia fructigena), saqlanadigan sabzavotlar uchun – Sclerotinia libertiana va boshqalar. O’simliklarning kasallanishi tufayli jahon xo’jaligiga har yili yetadigan umumiy ziyon bir necha milliard dollarga boradi.