Qayta ishlanadigan cho‟yanlarning tarkibida Fe miqdori 90 % dan ortiq bo‟ladi. Shu sababli
ularni eritishda pechning ichida kislorod bilan birinchi bo‟lib Fe reaksiyaga kirishadi,
2
2
Pechdagi harorat past paytda oksidalnishda issiqlikni ko‟p ajratuvchi elementlar Si, P, Mn,
pechdagi harorat ortishi bilan issiqlikni yutuvchi elementlar oksidlanadi.
Kimyoviy jarayonning boshlang‟ich davridagi reaksiyalar quyidagicha kechadi:
2
FeO
SiO
2
2
Fe
Q
5
FeO
2
P
P
2
O
5
5
Fe
Q
FeO
Mn
MnO
Fe
Q
Reaksiya natijasidagi oksidlar o‟zaro birikib shlak hosil qiladi:
MnO
SiO
2
MnOSiO
2
,
FeO
SiO
2
FeOSiO
2
,
P
2
O
5
3
FeO
FeO
P
2
O
5
.
2-
jadvalda ko‟p uglerodli asbobsozlik po‟latlarning markalari, ulardagi
utlerodlar miqdori va ishlatish joylari keltirilgan.
Ko‟p uglerodli asbobsozlik po‟latlarining markalari.
2- jadval
Pechning harorati ortishi bilan konsentratsiyadagi uglerod tez oksidlana boshlaydi:
FeO
C
CO
Fe
QêÆ
Uglerod (II)-oksid (CO) pufak tarzida ajralib metallni aralashtiradi, haroratni bir xil holga
keltiradi va uni zararli gazlardan (H
2
, H
2
, O
2
) va metall emas materiallardan tozalaydi.
Po‟lat ishlab chiqarish jarayoni quyidagi davrlarga ajratiladi:
Shixtani suyuqlantirish.
Bu davrda avval Fe, so‟ngra Si, P, Mn elementlari oksidlanadi va bu
Po‟latning
markasi
kiryalar va o‟roq
oksidlar o‟zaro birikib shlak hosil qiladi.
Shlak tarkibidagi
FeO
P
2
O
5
birikmani pech
ichidagi
haroratda
o‟zgartirmasdan saqlash uchun aralashma tarkibiga ohaktosh qo‟shiladi
FeO
3
P
2
O
5
4
CaO
CaO
4
P
2
O
5
3
FeO
Q
,
aks holda
FeO
P
2
O
5
parchalanib, fosfor angidriddagi fosfor uglerod bilan
qaytarilib metallga o‟tishi mumkin.
Uglerodning oksidlanishi.
Vanna haroratining ko‟tarilishi bilan uglerod
shiddatli oksidlana boshlaydi.
FeO
C
CO
Fe
Q
Bunda metall erigan
FeS
tarzida shlakka o‟tadi.
shlakdagi
CaO
bilan reaksiyaga kirishib, CaS
FeS
CaO
CaS
FeO
Shlakda qanchalik kalsiy oksidi ko‟p bo‟lsa, temir oksidi esa kam miqdorda bo‟lsa, metall
oltingugurtdan yaxshiroq tozalanadi.
Temir oksididan temirning qaytarilishi.
Po‟lat ishlab chiqarishda kislorod cho‟yan tarkibidagi
begona jinslarni oksidlash uchun xizmat qilib, po‟latda kislorodning bo‟lishi esa uning mexanik va
texnologik xossalariga putur etkazadi. Shu sababli po‟lat ishlab chiqarish jarayonida undagi temir
oksidlardan Fe ni ajratish muhim davr hisoblanadi. Buning uchun Fe ni ajratish maqsadida temirga
nisbatan kislorodga yaqinroq bo‟lgan birikmalar ferromarganets, ferrositsiliy va alyumin bo‟laklari yoki
ularning kukunlari vannaga ma„lum miqdorda kiritiladi.
Mn
O
MnO
Q
Si
2
O
SiO
Q
2
Al
3
O
Al
2
O
3
Q
Natijada hosil bo‟layotgan oksidlar po‟latda erimaydi va osongina
nSiO
2
, mFeO, kMnO
birikma
hosil qilib shlakka o‟tadi. Temir oksididan temirni qaytarish jarayon to‟la qaytarilgan, qaytarilmagan va
chala qaytarilgan turlariga ajratiladi.
To‟la qaytarilgan po‟lat quymalarni olishda po‟lat birinchi navbatda pechda ferromarganets bilan,
keyin esa kovshda ferrositsiliy va alyuminiy bilan qaytariladi.
Qaytarilmagan qaynaydigan po‟lat quymalarni olishda po‟lat pechda ferromarganets bilan chala
qaytariladi va keyin qolipda uglerod hisobiga qaytariladi. Reaksiya natijasida metalldan ajralib
chiqayotgan CO gazining
pufakchalari quyma ichida qolib ketadi. Qaytarilmagan po‟lat quymalarinig sifati qaynamaydigan
po‟lat quymalarinikiga nisbatan past bo‟ladi.
Chala qaytarilgan po‟latlar ferromarganets, qisman ferrositsiliy va alyuminiy bilan qaytariladi,
shu sabali ular chala qaytarilgan po‟latlar deyiladi.
Metallurgiya sanoatida ishlab chiqariladigan quymalarnig 55% to‟la qaytarilagan, 40%
qaytarilmagan va 5% chala qaytarilgan po‟latlarga to‟g‟ri keladi.
1-
rasm. Kislorod konvertorining tuzilishi (а) va ishlashi (б): 1- konvertor; 2-
futerovka; 3- kislorod haydash furmasi; 4- og„ma; 5-o„q
Legirlangan po‟latlar olish uchun, suyuq metall vannasiga ma„lum miqdorda toza legirlovchi
metallar yoki ularning ferroqotishmalari (ferroxrom, ferrotitan) qo‟shiladi. Bunda pechga Fe ga
qaraganda kislorodga yaqin bo‟lmagan legirlovchi elementlar Ni, Cu, Mo, CO shixta materiallar bilan
birga, temirga nisbatan kislorodga yaqin bo‟lgan elementlar Si, Mn, Al, Cr, V, Ti esa metall tarkibidagi
FeO dan Fe qaytarilgach bir vaqtda pechga kiritiladi. GOST bo‟yicha uglerodli va legirlangan
po‟latlarning 1500 dan ortiq markasi mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: 
