“Matematika tarixidan lavhalar” rubrikasi ostida beriladigan materiallar

Buyuk matematik olimlar
Xorazmiy (783-850)
Xorazmiyning to’liq ismi Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, uning tug’ilgan va vafot etgan yillari haqida aniq ma’lumotga ega emasmiz. U O’rta Osiyolik mashhur matematik va astronom. Ba’zi manbalarda ko’rsatilishicha, Xorazmiy Xorazm (Xiva) da 783 yil tug’ilib, 850 yilBag’dod (Iroq) da vafot etgan.
Xorazmiy qanday oilada tug’ilgan dastlabki ma’lumotni kimdan va qaerda olgani ham noma’lum.
Tabiiy fanlar targ’ibotchisi I.Depman va fan tarixchisi M. Ishoqovlar “Muhammad Xorazmiy” degan maqolada quyidagilarni yozadi.
“Xorazmiy o’qish yozish va sanashni mahalliy diniy maktab-madrasada o’rgandi. U shaharda birinchi o’quvchi edi. U ilmiy masalalarni o’z o’qituvchilaridn yaxshiroq tushunar, juda ko’p o’qir, o’z ustida tinimnsiz ishlar, madrasaning majburiy darsliklari bilan chegaralanib qolmas edi…”
Bu aytilganlardan Xorazmiy buyuk iste’dod egasi ekani ko’rinadi. Ammo uning yoshlik davri Xorazmni arablar zabt etgan, Xorazm o’z boshidan tushkunlikni kechirayotgan davrga to’g’ri keladi.
Xorazmiydan keyiin yashagan xorazmlik olim Beruniy arab istilochilari Xorazmning milliy madaniyatini yo’q qilib yuborganini, kitoblarni kuydirganini, olimlarini o’zlari bilan olib ketgani, buysunmaganlarini esa o’ldirishganini yozadi. Beruniy Xorazmning eski urf-odati, ilm-fanini aks ettiruvchi birorta ham ma’lumot qolmaganidan, odamlarning savodsizlashib ketganidan afsuslanib bunday yozadi:
“Qutayba ibn Muslim al-Bohiliy xorazmliklarning kitoblarini halok etib, bilimdonlarini o’ldirib, kitob va daftarlarini kuydirgani sababli ular savodsiz bo’lib qilib, o’z ehtiyojlarida yodlash quvvatiga suyanadigan bo’ldilar”.
Shu sababli bo’lsa kerak Xorazmiy VIII asr oxirida Bag’dodga keladi. Bu asrning o’rtalarida davlat boshiga abbosiylar kelgan va sharqiy arab xalifaligida (poytaxti Bag’dod) hayot o’z iziga tusha boshlagan edi. Bag’dodga turli kasb egalari olimlar to’plana boshlashdi. Fanning rivojlanishi Xorun ar-Rashid(786-809) va uning o’gli Al-ma’mun xalifalik qilgan (813-833) davrga to’g’ri keladi. Al-Ma’mun Bag’dodga “Bayt al -hikmat” (“Donishmandlar uyi”) ni qurdiradi.
Tez orada Xorazmiy matematika, astronomiya, geografiya, tarix va tabobat ilmi bo’yicha butun O’rta sharqda shuxrat qozondi. U “Bayt al-hikmat” dagi kutubxona, rasadxona va barcha ilmiy tekshirish ishlariga rahbarlik qildi. Agar “Donishmandlar uyi” ni Fanlar akademiyasi desak, u holda Xorazmiy o’sha Akademiyaning prezidenti lavozimida edi. Ma’lumki, arablar zabt etgan mamlakatlardan chiqqan olimlar o’z asarlarini arab tilida yozishgan. Xorazmiy ham o’zining arifmetika, algebra astronomiya, geografiya, tarix, tibbiyot va boshqa sohalarga doir asarlarini arab tilida yozgan.
Xorazmiy algebra fanining asoschisi hisoblanadi. “algebra” termini uning “Al-jabr val -muqobala” nomli asardagi “al-jabr” so’zining lotincha yozilishidan kelib chiqqan. Bu asarida Xorazmiy birinchi bo’lib, chiziqli va kvadratik tenglamalarni sinflarga ajratdi va ularni yechish usullarini ko’rsatib berdi.
Matemattikadagi “algoritm” termini ham Xorazmiyning nomi bilan bog’liq. U “al Xorazmiy” yoki lotincha “Algoritm” so’zidan kelib chiqqan.