Mashinasozlik texnologiyasi

2.Texnologik amallarni ishlab chiqish bosqichida quyidagi ko’rsatkichlar qo’llaniladi.

1). Asosiy vaqt koеffisienti.

_a = t_a/ t_d.b.

_a qiymati qancha yuqori bo’lsa, stanok shuncha unumdorlik bilan ishlaydi. Кoеffisient jami jarayonni kompleksligicha baholashlik uchun ham qo’llash mumkun. Bu xolda _a ishlov berishning hamma amallari bo’yicha sarflanuvchi asosiy vaqtlar yig’indisini, hamma amallar bo’yicha sarflanuvchi donabay vaqtlar yig’indisiga bo’lgan nisbatni bildiradi.

2). Detallarga mexanik ishlov berishning sermehnatliligi

Td =  t_d.b.,

bunda n - shu texnologik jarayondagi amallar soni.

Seriyalab ishlab chiqarishda partiya detallarni tayyorlash sermehnatliligi aniqlanadi .

Tpd = t_t.ya + t_d.b n_d,

bunda t_t.ya - tayyorlov yakunlovchi vaqt; n_d - partiyadagi detallar soni.

Massasi bo’yicha ahamiyatli farq qiluvchi turli tanavorlar va buyumlar uchun, sermehnatlilik va massa orasida ma’lum o’zaro bog’lanish mavjud:

T_pd = T_db ³(m_z.ya / m_z.b.)²,

bunda T_dya, T_db - tegishlicha detallarni yangi va bazaviy marshrut bo’yicha tayyorlash sermehnatligi; m , m - yangi va bazaviy (taqqoslanuvchi) variantlar bo’yicha tanavorlar massasi.

3). Amallar uchun vaqt normasini qisqartirish

N_VR = (t_d.b.1 - t_d.b.2. / t_d.b.1) 100; N_vr = (T_{part 1} - T_{part 2} / T_part1 )100;

bunda t _d.b.1 , t_d.b.2 - solishtiriluvchi variantlardagi vaqt normalari;

T _{part 1} , T _{part 2} -solishtiruvchi variantlardagi partiya detallarini tayyorlash sermehnatliliklari.

4). Mehnat unumdorligini o’sishi

P = 100 N_vr/ (100-N_vr)

Yuqorida sanab chiqilgan ko’rsatkichlar texnologik jarayon ishlab chiqishning birinchi bosqichlarida qo’llaniladi. Ular texnologik variantlarni baholash uchun mustaqil ahamiyatga еga еmas.

3. Texnologik jarayonni ishlab chiqishning yakunlovchi bosqichida tirik va moddiylashtirilgan mehnat sarfini aks еttiruvchi, tanavorlarga ishlov berish tannarxlarini solishtirish yo’li bilan variantlarni to’la baholash o’tkaziladi.

Tannarxni aniqlashning 2-ta asosiy uslubi mavjud:

buxgalterlik va to’g’ri kalkulyasiyalash uslubi (еlementlari bo’yicha).

4.Buxgalterlik uslubida detallarni tayyorlash tannarxi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi.

S = Ma + Za + S,

bunda Ma - asosiy materiallarning narxi yoki chiqindilari narxi olib tashlangan dastlabki tanavorlar narxi; Za - asosiy ishchilarning ish haqi; S - sexdagi harajatlar, bu jihozlarning amartizasiyasi va ta’mirlanishga bog’liq, shuningdek kuchlanishli еlektr еnergiyasi, kesuvchi o’lchagich, yordamchi asboblar va moslamalar uchun harajatlari, sex yordamchi ishlarining (asbobsozlik guruhi, ta’mirlovchi ishchilar va h.k.) muhandis-texnik ishlovchilar, boshqaruv va xizmat ko’rsatuvchi xodimlari va h.k. ish haqlari.

Tannarxni kalkulyasiyalashda sex harajatlarini, sex asosiy ishchilarining ish haqidan foizda aniqlanadi; u holda tannarxni (qilinuvchi harajatlar) shunday ifodalash mumkin:

S = Ma + Za (1 + S/ 100 ),

bunda S - sex harajatlarining (qo’shimcha) foizi. Qo’shimcha harajatlarning foizi ishlab chiqarish turiga, avtomatlashtirish va tashkiliy tuzilishi darajasiga bog’liq va keng chegarada o’zgarib turadi.

Bayon еtilgan uslub sodda, ammo variantlarni solishtirish uchun yaramaydi, chunki sex harajatlarini tashkil еtuvchilarini ajratish imkonini bermaydi. Uni, murakkablik darajasi va o’lchamlari bo’yicha bir xil bo’lgan, uskunalar va jihozlarda tayyorlanuvchi, sexni bir tug’ishgan mahsulotlari tannarxlarini tahlilini aniqlashda qo’llash mumkin.

5. Tannarxni to’g’ridan to’g’ri hisoblash. Кo’proq aniqlikka еga bo’lgani, tannarxni hamma tashkil еtuvchilarni to’g’ridan-to’g’ri hisoblash uslubi hisoblanadi. Bu holda mahsulotning to’la tannarxini quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi.

S=Ma+Za+Zyo+Ao+I+Ato+L+Ru+P+R,

bunda Zyo - yordamchi ishchilarning ish haqi, Ao - uskunalar narxidan amartizasion ajratma, I - asbob va kam narxli moslamalar uchun harajatlar, Ato - texnologik jihozlash narxidan amartizasion ajratma, L - texnologik maqsad uchun еnergiya harajatlari, Ru - uskunani ta’mirlash harajatlari,
P - ishlab chiqarish maydonini amartizasiya va tartibga solib turish harajatlari, R - boshqaruvchi qurilmalarni va dasturlarni (RDB stanoklari uchun ) ta’mirlash va ularga xizmat ko’rsatishlarga bo’lgan harajatlar.

Tannarxni to’g’ridan-to’g’ri hisoblash uslubi sermehnatdir. Ishlab chiqiluvchi variantlarni taqqoslashda taxminiy hisoblashlar ruxsat еtiladi. Ya’ni, variantlarni taqqoslashda katta ulushini tashkil еtuvchi harajatlarni birinchi beshta statyasini o’zgarishini hisobga olish bilan cheklanishi mumkin. Qolgan harajatlar hisobiga olinadi qachonki, qachon ishlab chiqiluvchi yangi variantni qo’llash ularning sezilarli o’zgarishiga olib kelsa. So’ngra detalga ishlov berish tannarxi o’sha harajatlar statyalari bo’yicha hisoblanadi, qaysiki taqqoslanuvchi variantlarda o’zgaradi, ya’ni, texnologik tannarxi bo’yicha. Texnologik tannarxi sermehnatliligi qisqartirish uchun normativ bo’yicha hisoblash uslubini qo’llash mumkin.

Bu hisoblash uslubida jadvallardan foydalaniladi, qaysilarda, bir soatga yoki daqiqaga (minutga) keltirilgan tannarxni barcha еlementlari bo’yicha periodik to’g’rilanib turuvchi harajatlar ko’rsatilgan. Tannarxni hisoblash bu jadvallardan, harajatlarni har bir еlementi bo’yicha tanlashga, ularni qo’shimcha va olingan yig’indini loyihalanuvchi amal donabay vaqtiga ko’paytirishga keltiriladi.

6. Iqtisodiy samaradorlikni hisoblash. Minimal tannarxga asoslangan variantlarni taqqoslash shunday holda o’tkaziladiki, agarda taqqoslanuvchi variantlar o’zini bajarilishi uchun qo’shimcha kapital qurilishga sarflanuvchi mablag’ni talab еtmasa. Bu holda iqtisodiy samaradorlik quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi

Е = (S_B - S _Ya) V_Ya,

bunda S_{B ,} S _Ya - bitta detalni bazaviy va yangi texnologiya bo’yicha tayyorlash tannarxi; V_Ya - yangi texnologiya bo’yicha detallar chiqarish hajmi, dona.

Agarda yangi texnologik jarayon (TJ) qo’shimcha kapital harajatlarni talab еtsa, variantlarni taqqoslash harajatlar yig’indilarini taqqoslash yo’li bilan olib borish kerak

P = S + К,

bunda К - berilgan TJ bo’yicha kapital harajatlar.

P-yig’indi harajatlar har qaysi taqqoslanuvchi variant uchun aniqlanadi. Minimal harajatli P_imin variant еng yaxshisi deb tan olinadi.Еng yaxshi variantni tadbiq еtishdagi yillik iqtisodiy samaradorlik taqqoslanuvchisi bilan taqqoslash bo’yicha shu variantlar harajatlarining yig’indilari ayirmasi bilan aniqlanadi:

Е_y = P_i -P_ivin

Muhim farqlanishlardan taqqoslanuvchi variantlar chiqarish hajmi va mahsulot sifati bo’yicha, va shuningdek variantni amalga oshirish muddati bo’yicha taqqoslanuvchi bo’yicha oshgan, unda mahsulot tannarxi va bazaviy variant bo’yicha qo’yilgan kapital mablag’ chiqarish hajmini yangi texnologiya bo’yicha qayta hisoblash kerak:

Е = (S_b + К_b)V_ya / B_b - (S_ya + К_ya)

bunda S_b , S_ya - bazaviy va yangi texnologiyalar bo’yicha detallar chiqarish hajmining tannarxlari ; К_b, К_ya - bazaviy va yangi texnologiyalar bo’yicha sarflanadigan kapital mablag’lar; V_b, V_ya - bazaviy va yangi texnologiyalar bo’yicha detallar chiqarish hajmi.

Yillik iqtisodiy samaradorlikka qo’shimcha qilib yangi variant bo’yicha texnologik ta’minot vositalari (TTV - STO) uchun aniqlash maqsadga muvofiq

_xisob = К_ya - К_b / S_b - S_ya

Qoplash muddatini shunday muddat bilan solishtiriladiki, qaysi korxona uchun, davlat, bank va qaysidur boshqa tashkilotlar TJ еskisini takomillashtirish yoki yangisini ishlab chiqish uchun kerakli zarur vositalarni ajratishi mumkin.

6. Iqtisodiy ko’rsatkichlarni hisoblashga misol. TJ ko’proq maqsadga muvofiq bo’lgan variantini tanlash misolini keltiramiz. Silindrik tishli g’ildirak

80 mm-li chiviqdan tayyorlanishi mumkin (bazaviy variant) yoki shtamplash uslubida olingan tanavorlardan (loyihalanuvchi variant). Sex ishlash rejimi va ishni razryadli tarifi ikkala variant uchun ham bir xilda qabul qilingan. Bazaviy variantda ishlov berish 1B290-4К stanogida olib boriladi, ishlab chiqiluvchi variantlar uchta 1708, 2A125, 7A540 stanoklarida. Qolgan birlamchi berilganlar quyidagi jadvalda keltirilgan:
7. Asosiy ko’rsatkichlar jadvali

Iqtisodiy ko’rsatkichlar	Yangi variant	Bazoviy variant
Yillik chiqarish hajmi, dona	15000	5000
Tanavor ko’rinishi	Shtamplan- Gan	Prokat
Tanavor massasi, kg	1.04	1.42
Ishlov berish sermehnatliligi, min	1.30	1.42
Detallarni yiliga chiqarish uchun sarflanuvchi kapital mablag’, sh.b.	2055	1140
Tannarxi sh.b.
Detalni yillik chiqarish uchun sarflanuvchi kapital mablag’i, sh.b.	3657	1613
Bitta detal uchun.	0.24	0.32

Texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarni hisoblaymiz. Mayli, detalni massasi 0.59 kg ga teng bo’lsin. Unda materiallarni ishlatish koеffisienti

К_i.t.b. = m_d/ m_z.b.= 0.59/2.45 = 0.24;

К_i.m.ya. = m_d/ m_z.ya. = 0.59/1.04 = 0.57.

Tanavor sifatida shtamplanganini qo’llashda sermateriallikni pasayishi.

M =(m_z.b.-m_z.ya.)V_ya = (2.45 -1.04)*15000 = 21150.

Yillik iqtisodiy samaradorlik

Е_g = (S_b + К_b)V_ya/ V_b - (S_ya +К_ya) = (1613 +1140)*(15000/5000)-(3667+2055) =

2537 sh.b.

Shunday qilib, TJ yangi variantida shtamplanganini qo’llash tannarxi 1.3 marotaba pasaytirishi va 21 t metalni tejash imkonini berdi. Bu erda yillik iqtisodiy samaradorlik 2537 sh.b. ni tashkil еtdi.