Mashinasozlik ishlab chiqarishini avtomatlashtirish

Fanning  vazifasi
  –  boshqarish  sistеmalarida  avtomatika  elеmеntlari  va 
qurilmalarini  tutgan  oʻrni,  ularni  ishlatish  xususiyatlarini  mukammallashtirish  va 
rivojlantirish  usullarini,  zamonaviy  elеmеntlar  asosida  qurilmalar  yaratishni 
talabalarga oʻrgatishdan iborat. 
Fanning  maqsadi
  –  talabalarga  element  va  qurilmalarning  tuzilishini, 
ishlash  printsiplarini,  asosiy  xarakteristikalarini,  sistema  sifatiga  qoʻyiladigan 
talablar asosida ularni tanlashni, element va qurilmalarni aniq va xatosiz ishlatishni 
oʻrgatishdan iborat. 
Avtomatik qurilmalar elementlari quyidagi guruhlarga bo‗linadi: 

---

7 
 

 
ish rejimi  boshqaruvining  sezgir elementlari; 

 
 elektrik  o‗zgartirgichlar(datchiklar va elektromagnitli relelar); 

 
avtomatik 
qurilma 
kuchaytirgichlari(magnitli, 
elektromagnitli, 
elektrovakuumli, yarimo‗tkazgichli, porshenli kuchaytirgichlar); 

 
mexanizmlarning  burchak  holatlarini  o‗lchovchi    elementlar(halqali 
potensiometrlar, aylanuvchi  transformatorlar); 

 
teskari  aloqaning  richagli,  elektromexanik,  pnevmatik,  elektronli  va  boshqa 
elementlari; 

 
avtomatik  qurilmalarning    ijro  etuvchi    mexanizmlari(elektrli,  gidravlik, 
pnevmatik va boshqa turli). 
Har  qanday  boshqarish    jarayoni  to‗rtda  tashkil  etuvchilarga  bo‗linishi 
mumkin:  
1) ob‘yekt holati parametrlarining qiymatini  berish yoki boshqarish haqidagi  
ma‘lumotni  olish; 
2) ob‘yekt holati haqidagi  ma‘lumotni olish; 
3) olingan  ma‘lumotni  qayta  ishlash va qaror qabul qilish, ya‘ni boshqarish  
signalini  shakllantirish; 
4)  shakllangan    boshqarish    signalini    amalga  oshirish  –  ishlab  chiqiqgan 
boshqarish signaliga mos ravishda  boshqarish ta‘sirini  amalga tadbiq etish. 
Avtomatik  boshqarishni  tadbiq  etish  uchun    mos  zaruriy  elementlar 
quyidagilardir: 
topshiriq 
beruvchi(zadayushiy), 
o‗lchovchi, 
boshqaruvchi(rostlovchi) va ijro etuvchi elementlar. 
Topshiriq  beruvchi  element  (zadatchik)
  deb,  boshqarish  maqsadiga  mos 
siganllarni  ishlab  chiqaruvchi    elementga  aytiladi.  Topshiriq  beruvchi  qurilma 
sifatida  oddiy  reostatli  zadatchiklar,  kontaktli  buyruq-apparatlar,  kontaktsiz 
dasturiy qurilmalar va boshqalar ishlatilishi mumkin. 
 
 

---

8 
 
 
O‘lchovchi  element 
ob‘yekt  holatini,  ob‘yektning  chiqish  parametrlarini, 
shuningdek  tashqi  muhit  parametrlarini  va  ushbu  ma‘lumotni  tizimning 
boshqaruvchi elementiga uzatishni
 
nazorat qilish uchun xizmat  qiladi. 
 
Boshqaruvchi(rostlovchi) element 
oddiy holatda boshqariluvchi(rostlanuvchi) 
qiymatni berilgan qiymatdan og‗ishiga proporsional boshqarish(rostlash) signalini  
ishlab  chiqaradi.  Odatda  boshqaruvchi  element(regulyator)  juda  murakkab 
tuzilishga  ega  va  huddi  boshqa  turli  elementlar(kuchaytirgichlar,  filtlar, 
qo‗shuvchi(jamlovchi) va h.k)dan tashkil topgan  tizim deb ko‗rish mumkin. 

---

9 
 
 
Ijro  etuvchi  elementlar 
boshqarish    ob‘yekti  holatini  bevosita    o‗zgartirish 
uchun    xizmat  qiladi.    Ijro  etuvchi  elementlarga 
ijro  etuvchi  mexanizmlar
  va 
rostlash organlari
 taaluqlidir. 
 
Avtomatika  -  fan  va  texnikaning  alohida  sohasi  bo‗lib,  bu  soha  avtomatik 
boshqarish  nazariyasi,  avtomatik  tizimlar  yaratish  printsiplari  va  bu  tizimlarda 
qo‗llaniladigan  texnik  vositalar  bilan  shug‗ullanadi.  Avtomatika  so‗zi  grekcha 
so‗zdan  olingan  bo‗lib,  o‗zi  harakatlanuvchan  moslamani  anglatadi.  Avtomatika 
fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida, ya‘ni ip-yigiruv, tikuv stanoklari va bug‗ 
mashinalari  kabi  birinchi  murakkab  mashina  -  qurilmalarining  paydo  bo‗lish 
davrida ishlatila boshlandi.  
 
Avtomatik  qurilma  Polzunov  bug‗  mashinasi  (1765  y.)  yaratilgan.  Bu 
mashina oddiy  shamol  va   gidravlik dvigatellarning  o‗rniga  ishlatilgan   va   odam 
ishtirokisiz  suvning sathini  rostlagan. Avtomatik  rostlashning asosiy  printsiplarini 
ingliz olimi F. Maksvell tomonidan 1868 yilda ishlab chiqildi. 
 
Texnikaning rivojlanishi va odamlarning og‗ir qo‗l mexnatidan bo‗shashiga 
qaramasdan  ish  jarayonlari  va  mehnat  qurollarini  boshqarish  kengayib  va 

---

10 
 
murakkablashib  bordi.  Ayrim  holatlarda  esa  maxsus  qo‗shimcha  elementlarsiz 
mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi. 
Bu esa o‗z navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini 
isbotladi. 
 
Avtomatika  -  mashina  texnikasi  rivojlanishining  yuqori  pog‗onasi 
hisoblanadi.  Bunda  odamlar  nafaqat  jismoniy  mehnatdan,  balki  mashina, 
qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan 
holis  bo‗ladilar.  Avtomatika  mexnat  unumdorligini  oshirish,  ish  sharoitlarini 
yaxshilash,  jismoniy  va  aqliy  mexnatni  bir-biriga  yaqinlashtirish  kabi  ko‗plab 
jarayonlar uchun xizmat qiladi. 
 
Ishlab  chiqarishini  avtomatlashtirish  jarayoni  umuman  olganda  uch  davrga 
bo‗linadi.  
 
Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish.  Jarayonning 
ayrim  parmetrlari  avtomatlashtirilgan  agregat  yaqinida  o‗rnatilgan  yirik  o‗lchamli 
asboblarning  ko‗rsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi. Bunda asboblarni mashina 
va    uskunalar    yaqiniga  joylashtirish  deyarli  qiyinchiliklar      tug‗dirmaydi. 
Avtomatlashtirishning  bu  davrida  shkalasi  yaxshi  ko‗rsatadigan  yirik  o‗lchamli 
asboblar ishlatiladi. Bunda bir korpusga o‗lchash asbobi, rostlagich va topshirgich 
joylashtiriladi. 
 
Ikkinchi    davr  -  ayrim  jarayonlarning  kompleks  avtomatlashtrish.    Bunda 
rostlash  alohida  shchitga  o‗rnatilgan    asboblar    bo‗yicha  olib  boriladi.  Yirik 
o‗lchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cho‗zilib ketishiga 
olib  keladi  va  shchitni  nazorat  qilish  qiyinlashadi.  Avtomatlashtirishning    bu 
davrida shchitdagi asboblarni hajmini  kichiklashtirish zarurati  paydo bo‗ladi. Bu 
masalani hal qilish uchun kichik o‗lchamli  ikkilamchi  asboblar  ishlatiladi.  
 
Uchinchi    davr  -  to‗liq  avtomatlashtirish    davri.    Bu  davrning    xarakterli 
xususiyati    shundaki,  barcha  jarayonlar    yagona  dispetcherlik  punktiga 
markazlashtiriladi. Shu bilan  birga, mitti  ikkilamchi  asboblarni ishlatish extiyoji 
paydo bo‗ladi. Doimiy nazoratni  talab qilmaydigan  o‗lchash va rostlash  asboblari 
(yirik gabaritli) shchitdan  tashqariga  o‗rnatiladi. 

---

11 
 
 
Teploenergetik 
kursatkichlar