Маъруза машғулоти №9 9-мавзу: Туркистонда мустабид совет ҳокимиятининг ўрнатилиши

 
3 Ўлкада совет ҳукуматига қарши қуролли ҳаракат: Фарғона 
водийси, Хива ва Бухородаги ҳаракатлар. 
Туркистонда октябрь тўнтаришидан кейин содир бўлган воқеалар 
жараѐни шуни кўрсатадики, большевиклар ўрнатган совет тузуми ўлка 
халқларига нафақат мустақиллик, ҳатто миллий мухториятни ҳам раво 
кўрмади. Мустақиллик осонликча қўлга киритилмаслигини тушуниб етган 
миллий ватанпарварлар қўлга қурол олиб, большевиклар ва босқинчи қизил 
армияга қарши қуролли ҳаракат бошлаб юбордилар. Бироқ совет тузуми ва 
коммунистик мафкура ҳукмронлиги йилларида, уларга “босмачи” деб ноҳақ 
тамға босилди. 
Бу ҳаракат ҳақида сўз юритилганда таъкидлаш лозимки, 1918-1919 
йилларнинг ўрталаригача бўлган даврга тегишли архив ҳужжатларида ҳам 
“босмачи” сўзи учрамайди. Бу ҳужжатларда “қароқчи” (разбойник), “шайка”, 
жуда бўлмаса “босқинчи” (бандит) иборалари қўлланилган. 1919 йилнинг 
ўрталаридан бошлаб аввал айрим расмий ҳужжатларда, кейинчалик эса совет 
вақтли матбуотида “босмачи” иборасини қўллаш бошланган. “Босмачи” ва 
“босмачилик” иборалари озодлик ҳаракатининг моҳиятини пасайтириш, 
аждодларимизнинг большевиклар ҳукмронлигига қарши олиб борган қонли 
курашларини хаспўшлаш учун буюк давлатчи шовинистлар томонидан ўйлаб 
топилди ва “бандитлик”, “қароқчилик” сўзлари билан асоссиз равишда бир 
қаторга қўйилди.
Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгач, “босмачи” ѐрлиғи 
ѐпиштирилган ота-боболаримизнинг муборак номлари қайта тикланди ва 

---

уларнинг ҳақиқий қиѐфалари истиқлолчилар сифатида намоѐн бўлди. Бу 
борадаги илк тадқиқотни Қ.Ражабов амалга оширган. 
Советларга қарши ҳаракат “Туркистон Мухторияти ҳукуматининг тор-
мор қилиниши билан бошланганлиги” деярли барча тарихчиларнинг 
асарларида эътироф қилинади. Аслини олганда, мухторият ҳукумати ағдариб 
ташланмаганида ҳам ѐки бу ҳукумат ҳатто мутлақо бўлмаганида ҳам бу 
ҳаракатининг вужудга келиши табиий бир ҳол эди. Зотан, бу даврда 
Туркистонда вужудга келган ижтимоий-сиѐсий вазият совет ҳокимиятига 
қарши истиқлол курашининг бошланишини муқаррар қилиб қўйган эди.
Биринчидан, 1917 йилда содир бўлган октябр тўнтариши ва бунинг 
натижасида ҳокимиятни қўлга киритган большевиклар томонидан илгари 
сурилган коммунистик мафкура Туркистон халқлари учун мутлақо ѐт 
тушунча эди. Маҳаллий аҳоли бу ғояни аввал бошданоқ ўзига сингдира 
олмади ва унга қарши турди. 
Иккинчидан, совет ҳукумати ўрнатилган дастлабки даврда ҳокимиятни 
бошқаришга маҳаллий халқ вакиллари жалб қилинмади, уларнинг миллий 
ғурури, ҳақ-ҳуқуқи инкор қилинди. Туркистонда большевиклар томонидан 
ўрнатилган совет тузуми Россия империяси мустамлакачилигининг янги 
шакли эканлиги ўша дастлабки кунларданоқ ошкор бўлган эди. 
Учинчидан, янги тузум ўрнатилган илк кунларданоқ маҳаллий 
халқнинг асрлар давомда шаклланган урф-одатлари, миллий қадриятлари 
топталди. Шариат асослари ва қозихоналар бекор қилинди, вақф ерлари 
тортиб олинди, мулкчиликнинг барча шаклига чек қўйилди. 
Туркистон Мухторияти ҳукуматининг тугатилиши бу ҳаракатнинг 
бутун Фарғона водийсида оммавий равишда бошланишига бир туртки 
вазифасини ўтади, холос. Россия империясининг мустамлакачилик зулми 
остида эзилиб келган фарғоналиклар Туркистонда биринчи бўлиб 
большевиклар режимига қарши қуролли курашга отландилар. Шу тариқа, 
Туркистонда совет ҳокимияти ва большевикча тузумга қарши истиқлолчилик 
ҳаракати 1918 йил феврал ойининг охирларида бошланган эди. 
Бу ҳаракатнинг асосий ҳаракатлантирувчи кучи деҳқонлар, чорикорлар, 
мардикорлар, ҳунармандлар ва косиблар бўлган. Туркистон республикаси 
раҳбарларидан бирининг эътироф этишича, унга асосан деҳқонлар ва 
ҳунармандлар қатнашди. Уларга шаҳар аҳолисининг аксарият қисми: ўзига 
тўқ бадавлат оилаларнинг вакиллари, савдогарлар, ислом дини арбоблари 
ҳамда баъзи бойлар қўшилди. Ҳаракат қатнашчилари сафида оқ-қорани 
тушунган саводхон кишилар─зиѐлилар ҳам кўпчиликни ташкил қилар эди ва 
улар жадидлар орасидан ажралиб чиққан. Бир сўз билан айтганда, улар 
сафида халқнинг барча табақасига мансуб кишилар бор эди.

---

Дастлабки миллий ҳарбий ҳаракатнинг ташкил топиши Кичик Эргаш 
(тахминан 1885-1918 йй.) ва Катта Эргаш (тахминан 1880-1921 йй.)нинг 
номлари билан боғлиқдир. 1918 йил 27 февралда Қўқон атрофидаги Бачқирда 
бўлган жангларнинг бирида Кичик Эргаш бўлгач, унинг ўрнига Катта Эргаш 
(уни Мулла Эргаш ҳам дейишган) Фарғона водийсида большевикларнинг 
мустамлакачилик тартибига қарши озодлик байроғини кўтарди. Қўқон 
уездидаги ҳаракатнинг дастлабки таянч нуқтаси Бачқир эди. 1918 йил март 
ойининг охирига келиб Катта Эргашнинг номи Фарғона водийси аҳолиси 
ўртасида жуда машҳур бўлиб кетди. 
Марғилонда эса милициянинг собиқ бошлиғи Муҳаммад Аминбек 
Аҳмадбек ўғли-Мадаминбек (1892-1920) кураш бошлади. “Ўз олдига совет 
ҳокимиятини ағдариш ва Фарғона мухториятини тиклаш вазифасини қўйган 
Мадаминбек устомон сиѐсатчи ва уддабурон ташкилотчи фазилатларига эга 
эди”,-деб тан олинади 1918 йилга оид архив ҳужжатларининг бирида. 
Фарғона водийсида 1918 йилнинг ўрталарига келиб, тахминан юзга яқин 
қўрбошилар ўз дасталари билан қизил армия қисмларига қарши кураш олиб 
бордилар. Бу гуруҳларда 15000 йигит бор эди. 
Туркистондаги бу ҳаракатнинг ўзига хос миллий кўриниши ва 
хусусиятлари мавжуд бўлган. Бу хусусиятлар ҳаракатдаги қўрбошилар 
дасталари ва гуруҳлари фаолиятида, уларнинг мақсад ва истакларида ўз 
ифодасини топган бўлиб, унда ислом шариати қонун-қоидалари асосидаги 
миллий давлат барпо қилишдан тортиб, то миллий демократик тартибдаги 
мустақил давлат тузишгача каби ғоялар мужассамлашган эди. 
Туркистон минтақасидаги мазкур ҳаракатнинг муҳим хусусияти 
шундаки, бу ҳаракатда мақсадлар ва вазифалар қандай бўлишидан қатъий 
назар бошдан охиригача бир устувор ғоя-Туркистоннинг миллий 
мустақиллиги ѐтади. Бу ҳаракат гоҳ кучайиб, гоҳ пасайиб туришига қарамай, 
унда иштирок этувчиларнинг таркиби ўзгариб туриши ва иккиламчи 
манфаатлар ўртада турганлиги ҳамда объектив ва субектив омиллар кучлар 
мувозанатига салбий таъсир қилишига қарамай, ҳаракатнинг асосий мақсади 
Туркистон мустақиллиги бўлиб қолаверди. 
Туркистондаги бу ҳаракатнинг уюшган бир шаклда намоѐн бўлишида 
қўрбошилар кўрсатган ғайрат-шижоатни алоҳида таъкидлаб ўтиш керак. 
Қўрбошилар 
ҳаракатнинг 
ҳарбий 
раҳбарлари 
бўлиб, 
улар 
ўз 
жанговарликлари билан машҳур эдилар. Ўз вақтида Фарғона водийсида 
Кичик Эргаш, Катта Эргаш, Мадаминбек, Шермуҳаммадбек, Муҳиддинбек, 
Ислом Полвон, Ёрмат Махсум, Самарқанд вилоятида Очилбек, Баҳромбек, 
Бухорода Иброҳимбек, Мулла Абдулқаҳҳор, Анвар Пошо, Салим Пошо, 
Давлатмандбек, Фузайл Махдум, Хоразмда Жунаидхон каби қўрбошилар бу 

---

ҳаракатни ягона кучга бирлаштириш учун раҳбарликни бирин-кетин ўз 
қўлларига олсалар-да, лекин Туркистон минтақасидаги истиқлолчилик 
ҳаракати бошдан охиригача ягона марказга тўлиқ уюша олмади. Туркистон 
фидойиларининг озодлик ҳаракатини ягона марказга бирлаштириш учун 
изчил курашаѐтган Мадаминбек билан Анвар Пошонинг тақдирлари эса 
фожиали тугади. 
Фарғона водийсидаги бу ҳаракат 1919 йил ѐзининг охири ва кузида 
ўзининг энг юқори чўққисига чиқди. Мадаминбек бошчилигидаги 
истиқлолчилар сафига Жалолободда турган рус крестьянлари армиясининг 
қўшилиши водийда совет ҳокимиятини ағдариш учун реал куч эди. Сентябрь 
ойининг дастлабки кунларида Мадаминбек лашкарлари Жалолобод ва Ўш 
шаҳарларини эгаллашди. Улар 13 сентябрда Эски Марғилон шаҳрини 
советлардан озод қилдилар. Шу билан бирга водийдаги энг йирик стратегик 
шаҳар ─ Андижонни қамал қилишга киришдилар. Мадаминбек 
бошчилигидаги қўшиннинг ҳужуми Фарғона водийсини ларзага келтирди. 
1919 йил 22 октябрда Помирнинг Эргаштом (Иркештам) овулида бўлган 
анжуманда Мадаминбек бошчилигида Фарғона муваққат мухторият 
ҳукумати тузилди. Ҳукумат таркибига 16 туб аҳоли ва 8 европалик 
киритилди. Мадаминбек ҳукумат бошлиғи бўлиш билан бир қаторда Фарғона 
водийсидаги бу ҳаракатнинг олий бош қўмондони ҳам этиб сайланди.
1919 йилнинг кеч кузига келиб Мадаминбек қўл остида 30000га яқин 
йигит қизил армияга қарши жангларни олиб бордилар. Бу пайтда 
Шермуҳаммадбек қўл остида 20000, Катта Эргаш қўрбошида 8000 аскар 
бўлган. Ана шу учта лашкарбоши водийдаги жанговар ҳаракатларни 
йўналтириб турди.
Мадаминбек сиймосида саркардалик, давлат ва сиѐсат арбобига хос 
сифатлар уйғунлашган эди. У водийдаги совет ҳокимияти органларига 
муқобил равишда ўз сиѐсий бошқарув усулини жорий қилди. “У бизнинг 
раҳбарлик фаолиятимизда йўл қўйган хато ва камчиликларимиздан усталик 
билан фойдаланарди. Унинг бошқарув аппарати, ўзининг трибунали ва 
генштаби бўлган; у қонунлар чиқарган”, - деб эътироф этади Мадаминбекка 
қарши курашганлардан бири бўлган қизил комиссар Граматович. 
Туркистондаги бу ҳаракат 1920 йилнинг ѐзи ва кузида ўзининг янги 
босқичига қадам қўйди. Кураш яна ҳам шафқатсиз ва муросасиз тус олди. 
Фарғона водийси ва Самарқанд вилоятидаги ватанпарварлар билан бир 
қаторда эндиликда Хоразм ва Бухоро республикаларидаги истиқлолчилар 
ҳам босқинчи қизил армия жангчиларига қарши курашга отландилар. Кураш 
байроғини водийда Мадаминбек ўрнига энди Шермуҳаммадбек кўтарди. 
Фарғона водийсидаги бутун қўрбошилар ва тинч аҳоли вакиллари Олтиариқ 

---

туманидаги Ғойибота қишлоғида ўзларининг навбатдаги қурултойларига 
тўпландилар. Қурултой 1920 йил 3 майда Шермуҳаммадбек бошчилигида 
Туркистон-турк мустақил ислом жумҳурияти ѐки қисқача қилиб айтганда 
Туркистон муваққат ҳукуматини тузди.
Шермуҳаммадбек Фарғона водийсидаги курашчиларнинг олий бош 
қўмондони ҳам қилиб сайланди. Шу давр ҳужжатларнинг бирининг 
эътирофича, “Мадаминбек қўрбошилар ўртасида энг кучлиси бўлган бўлса, 
Шермуҳаммадбек шубҳасиз энг хавфлиси эди”. 
Туркистон МИК раиси Иномжон Хидиралиевнинг кейинчалик ѐзишига 
қараганда, “1920 йил сентябрда босмачиларнинг сони 70000 кишига етди ва 
кучли ваҳима уйғотди”. 
Қуролли ҳаракатни ташкилий жиҳатдан уюштиришда Фарғона 
водийси, Бухоро ва Хоразмдаги қўрбошиларнинг мазкур даврда бўлиб ўтган 
ўттиздан ортиқ қурултойларининг аҳамияти катта бўлган. Бу қурултойларда 
ҳаракат раҳбарлари сайланган, қўрбошилар ягона қўмондонлик остига 
бирлаштирилган. Аммо бунга доимо ҳам амал қилинмас эди. Шунингдек, 
қурултойларда қўрбошилар гуруҳлари ҳаракат қиладиган жойлар ва 
уларнинг таъсир доираси белгилаб олинган. Баъзи қўрбошилар олий бош 
қўмондонга бўйсунмай, ўзларича мустақил ҳаракат қилганлар. Таъкидлаш 
жоизки, ҳаракат ичида Холхўжа Эшон каби маишатпараст кимсалар ҳам 
бўлган. 
Туркистонда ўша пайтдаги беқарор вазиятдан фойдаланган баъзи 
кимсалар талончилик гуруҳларини тузиб, халқни талаганлар. Уларни 
Туркистон мустақиллиги учун қизил армияга қарши ҳаѐт-мамот жанглари 
олиб борган ватанпарварлар билан чалкаштирмаслик лозим. Бироқ 
коммунистик мафкура ҳар икки тоифага бир хил “босмачилар” тамғасини 
ѐпиштирган.
Туркистондаги бу қуролли ҳаракатнинг ғоявий раҳнамолари етарли 
даражада мавжуд бўлиб, улар асосан жадидлар ва ислом уламолари эди. 
Ҳаракатга ғоявий раҳбарлик қилиш учун жадидлар билан уламолар ўртасида 
ўзаро рақобат мавжуд бўлган. 
Наманганлик Носирхон тўра Сайид Камолхон тўра ўғли, тошкентлик 
муфтий Садриддинхон Махсум Шарифхўжа қози ўғли, Туркистон МИК 
раисининг собиқ ўринбосари Тўрақул Жонузоқов, асли бошқирдистонлик 
Аҳмад Закий Валидий ва бошқалар бу ҳаракатнинг ғоявий мафкурачилари 
эдилар. Ҳаракатга раҳбарлик қилган ислом уламолари орасида яссавийлик ва 
нақшбандийлик тариқатининг пирлари кўп бўлган. 
Туркистон, Бухоро ва Хоразм республикаларидаги жадидларнинг бир 
қисми бу пайтда совет ташкилотларида фаолият кўрсатишса-да, миллий 

---

мустақиллик тўғрисидаги ўз ғояларидан воз кечишмаган эди. 1921 йил 
августда Бухоро шаҳрида Валидий бошчилигида тузилган Туркистон миллий 
бирлиги ташкилоти бутун Туркистон минтақасидаги бу гуруҳларига сиѐсий 
жиҳатдан раҳбарлик қилувчи марказ вазифасини бажарди. Бу даврда 
Мунавварқори Абдурашидхонов раҳбарлигида Тошкентда “Миллий 
Иттиҳод” ва “Миллий Истиқлол” ташкилотлари маҳфий ташкил этилган 
бўлиб, улар ҳаракатнинг кейинги ривожланишида муҳим ўрин тутади. 
Маълумки, Туркистон аѐллари учун Ватан озодлиги ва унинг тинчлиги 
муқаддас ҳисобланган. Олис ва яқин тарихда босқинчиларга қарши хотин-
қизлар ҳам неча бор жанг майдонларида от сурган, ватанпарвар кучларга 
бошчилик қилган. Ҳатто аѐллардан махсус бўлинмалар ҳам тузилган. 
Истиқлолчилар сафида аѐллар нафақат оддий жангчи, балки айрим ҳолларда 
қўрбоши сифатида жанг қилишган. Фарғона водийсида Шакархон ва 
Муҳиддинбекнинг онаси сингари ўзбек ва қирғиз аѐлларидан етишиб чиққан 
қўрбошилар миллий истиқлол кураши тарихига шонли саҳифалар қўшдилар. 
Карманалик Нодира қиз эса Иброҳимбек қўшинида махсус аѐллар гуруҳига 
бошчилик қилиб, Шарқий Бухорода қизил аскарларга қарши мардонавор 
курашган. 
Фарғона водийсидаги ватанпарварлар қўшинига 1923-1924 йилларда 
олдин Ислом Полвон (тахминан 1882-1923), сўнг Ёрмат Махсум (1929 йил 
ҳалок бўлган) каби қўрбошилар раҳбарлик қилдилар. Бу пайтда 
қўрбошиларнинг кичик-кичик гуруҳлари жанг ҳаракатларини олиб бордилар. 
Фарғонада уларнинг сони 1923 йилда 350-400 атрофида эди. Лекин 
қўрбошилар курашнинг мазкур босқичида турли сабаб ва маҳаллий шарт-
шароитлар натижасида доим ҳам бир-бирлари билан келишиб иш 
кўрмадилар. 
1920-1924 йилларда бу ҳаракат Бухоро ва Хоразм республикаларида 
ҳам авж олди. Бухоро ва Хоразмдаги миллий мухолифатнинг озодлик 
курашлари алоҳида ўзига хос йўналиш ва хусусиятга эга бўлиб, ўта 
мураккаблиги ва зиддиятлилиги билан Туркистон республикасидаги қуролли 
ҳаракатдан ажралиб туради. Большевиклар қизил армия ѐрдамида Бухоро 
амирлиги ва Хива хонлигини куч билан ағдариб, ҳокимиятни Бухорода 
асосан ѐш бухороликлардан, Хоразмда эса ѐш Хиваликлардан иборат 
демократик кучлар қўлига берди.
Бухоро ва Хоразм Халқ Совет Республикаларида юзага келган қуролли 
мухолифат шу боисдан ҳам бир йўла икки кучга қарши: биринчидан, бу 
давлатлар ҳудудида жойлашиб олган қизил армия қисмларига қарши, 
иккинчидан эса большевиклар ѐрдамида ҳокимиятни эгаллаб олган 
жадидларга қарши мухолифлик урушини олиб бордилар. Бу урушнинг 

---

Туркистондаги, хусусан, Фарғона водийсидаги ҳаракатдан фарқи ҳам ана 
шунда намоѐн бўлади. 
Бироқ, Бухоро ва Хоразм республикаларидаги бу курашга унинг 
моҳияти ва йўналиши нуқтаи назаридан ѐндашадиган бўлсак, у ҳам умумий 
советларга қарши ҳаракатнинг ўзига хос кўриниши эди. Бухородаги қуролли 
ҳаракатнинг ўзига хос хусусияти бир гуруҳ қўрбошиларнинг Бухоро 
республикаси ҳукумати раҳбарларига йўллаган мактубида аниқ ифодасини 
топган эди. Мактубда ватанпарварлар Бухоронинг мустақиллиги, эркин ва 
ҳур Ватан қуриш учун курашаѐтганликлари, бундай Ватанда коммунистлар 
бўлмаслиги лозимлиги, “Фавқулодда комиссия орқали камбағал аҳолининг 
мол-мулки тортиб олинган”лиги, “большевиклар жабр ва зулмни авж 
олдириб юборган”ликлари ва “Бухоронинг мустақиллиги қуруқ сўз бўлиб 
қолган”лиги, “ҳақиқатда ундан дарак йўқ”лиги таъкидланади. 
Шунинг учун ҳам Бухородаги бу ҳаракат қисқа муддат ичида оммавий 
тус олиб ҳатто, Фарғона водийсидаги ҳаракатга нисбатан ҳам кучайиб борди. 
Файзулла Хўжаевнинг таъкидлашича, “Шарқий Бухородаги босмачилик 
ўзининг стратегик мавқеи жиҳатидан қараганда Фарғона босмачиларига 
нисбатан кучлироқ эди”. 
Бухородаги қўрбошилар ўртасида Иброҳимбек (1889-1932) алоҳида 
салмоққа эга. У амирлик тузуми ағдариб ташлангач, Шарқий Бухородаги 
қўрбошилар гуруҳларига умумий раҳбарлик қилиб, большевиклар ва 
босқинчи қизил армияга қарши мустақиллик курашини бошлади.