|
Melanxolik
– sentizivligi yuksak, tortinchoq, g‘ayratsiz,
arazchan, xafaqon. Jimgina yig‘laydi, kam kuladi. Qat’iyligi va
mustaqilligi zaif. Tez toladi, diqqati beqaror. His-tuyg‘usi sust
o‘zgaradi. Rigid, interavertlashgan.
Oliy nerv faoliyati va temperament tiplari
I.P. Pavlov temperament xususiyatlarini belgilab beruvchi 3 ta
oliy nerv tizimi xossalarini ajratgan:
1. Kuch: nerv tizimining kuchli qo‘zg‘atuvchilar ta’siriga bar-
doshi, shunga ko‘ra odamlardagi chidam kabi sifatlar va ularga
teskari sifatlarning namoyon bo‘lishi.
2. Muvozanatlashganlik: asabdagi tormozlanish va qo‘z-
g‘alishning o‘zaro mutanosibligi yoki o‘zini tuta bilishi, bosiqlik
kabi sifatlarning namoyon bo‘lishi.
3. Harakatchanlik, ya’ni qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayo-
nidagi o‘zaro almashinish jarayonining tezligi va harakatchanli-
gi ma’nosida.
I.P. Pavlov kuchsiz tipdagi vazminlik va harakatchanlikni
hisobga olmagan chunki bu xususiyatlar kamdan kam hollarda
namoyon bo‘ladi.
Oliy nerv faoliyatining individual xususiyatlari tadqiqotlarda
qarab chiqilgan biron-bir xususiyati emas, balki doimo ular-
ning majmui bilan belgilanadi. Ko‘p sonli laboratoriya tajribalari
ko‘rsatadiki, shunday birikmalar orasida ayrimlari boshqalarga
qaraganda ko‘proq uchraydi yoki ancha yaqqol ko‘rinadi. Nati-
jada Pavlov oliy nerv faoliyatining asosiy tiplarini yaratdi. Nerv
jarayonlarining kuchiga bog‘liq holda itlar kuchli va kuchsizlar-
ga bo‘linadi.
197
Nerv sistemasining tiplari
Kuchli
muvozanatli
harakatchan
Sangvinik
Kuchli
muvozanatsiz
behalovat
Xolerki
Kuchli
muvozanatli
kamharakat
Flegmatik
Kuchsiz
(sezgir,ziyrak)
Melanxolik
Temperament turlari
Kuchsiz jonivorlar
– bir xil tipni tashkil qiladi, bu tipning
vakillarida ikkala nerv jarayonida, ayniqsa tormozlanish jarayo-
ni ojiz hisoblanadi, bunday itlar besaronjom bo‘lishadi, to‘xtovsiz
akillayveradi yoki bamisoli bir xil holatda turaveradi. Tashqi
ta’sirlar hatto ba’zan arzimagan ta’sirlar ham ularga ortiqcha ta’sir
ko‘rsatadi. Uzoq davom etgan qo‘zgatuvchilar ularda nerv siste-
masini tez ishdan chiqishini keltirib chiqaradi.
Kuchli hayvonlar
– muvozanatlashganlik bo‘yicha ajratiladi.
Kuchli muvozanatsizlar alohida tipni tashkil etadi. Muvozanatsiz-
lik kuchli itlar o‘rtasida bir xil shaklda kuchli qo‘zg‘alish jarayo-
ni bilan muvozanatlashganligi sababli bu hayvonlarda faoliyat ju-
da zo‘riqqan, ko‘pincha nerv faoliyatida buzilish ro‘y beradi. Ko‘p
hollarda bu urushqoq, haddan tashqari qo‘zg‘aluvchan hayvon-
lardir. Kuchli muvozanatlilar o‘z navbatida nerv jara yonlarining
almashinuviga, harakatchanligiga qarab jonli va bosiq tiplar-
ga bo‘linadi. Xatti-harakatning tashqi xususiyatlariga qaraboq
bu tiplarning vakillari bir-biridan farq qiladi. Bir xillari tez
qo‘zg‘aluvchan va harakatchan, boshqalari sust qiyinchilik bilan
qo‘zg‘aladi. Oliy nerv faoliyatning 4 asosiy tipi farqlangan:
1. Kuchli muvozanatli va tez (jonli).
2. Kuchli muvozanatsiz (behalovat).
3. Kuchli muvozanatli va sekin (osoyishta).
4. Kuchsiz tip.
198
Nerv faoliyatining tipi organizmning tabiiy xususiyatidir. U
nasliy jihatdan bog‘liq, biron-bir darajada o‘zgarmas hisoblan-
maydi, u rivojlanadi va ma’lum darajada atrofdagi sharoitlar
ta’siri ostida o‘zgaradi. Eksperimentlarda shu narsa aniqlanadiki
qo‘zg‘alish ustun turgan kuchli tipda kuchli mashq qilish yo‘li bi-
lan tormozlanish jarayonini mustahkamlash mumkin. Yana shu
narsa ma’lumki, nerv jarayoni xususiyatlari yoshga qarab o‘zgarishi
mumkin. «Biz, – deb yozadi I.P. Pavlov, – itda aniqlangan nerv
sistemasi tipini... odamga tatbiq qilishga to‘la haqlimiz».
Tepmerament va tarbiya
Temperament xususityatlarini yoshlikdan tarbiyalab borish
kerak. Buning uchun bolaning qaysi temperament tipiga taalluq-
li ekanini aniqlash lozim. Masalan, chaqaloq yig‘loq, besaramjon
bo‘lsa harakatchan tipga, tinch, kam yig‘laydigan bo‘lsa flegmatik
bo‘lishi mumkin. Bolalar temperamentini maxsus o‘yinlar orqa-
li o‘rganish mumkin. Masalan, xonaning 2 tomoniga stol qo‘yib,
20 ta kubik va kurakcha qo‘yib, kubiklarni kurakchaga taxlab
2-stolga ko‘chirish taklif qilinadi. Xolerik tipdagi bola ishni bi-
rinchi bo‘lib bajaraman deb shoshilib kubiklarni to‘kib yubora-
di. Melanxonik men buni qila olmayman deydi, flegmatik shosh-
masdan sekin bajaradi.
Temperament odamga tug‘ma ravishda berilsa ham tarbiya-
ning ta’siri va hayot sharoiti davomida o‘zgartirish mumkin. Bun-
da o‘z-o‘zini tarbiyalashning ahamiyati kattadir. Kuchsiz tipda-
gi bolalar tez charchab qoladilar. Kuchli temperamentga ega bola
esa ishga kirishish uchun biroz taraddudlanadi, ammo topshiriq-
ni uzoqroq bajaradi. Sport musobaqalarida ham kuchlilar yax-
shiroq natija ko‘rsatadi, kuchsizlari o‘zlarini yo‘qotib qo‘yadilar.
Qo‘zg‘aluvchan bolaga o‘zini tuta bilish malakasini tarbiyalash
ma’lum sharoitlarda o‘zini to‘xtata olishga o‘rgatish lozim. Kuch-
siz tipdagi bolalarga ko‘p harakat qilish, faollik ko‘rsatish im-
konini berish lozim. Mashg‘ulotlarda bunday bolalardan tez-tez
so‘rab turish kerak, ularga faollik va chaqqonlikni talab qiladigan
vazifalarni topshirish kerak. Kuchsiz tipdagi bolalar ishchanlik
holatlarini kuchli tipdagilarga nisbatan tez yo‘qotadilar, shuning
uchun ularni charchashlikkacha olib bormaslik kerak, aks hol-
199
da tormozlanish jarayoni boshlanishi mumkin. Muntazam olib
boriladigan mashqlar kuchsiz nerv sistemasini mustahkamlaydi,
ularning ishchanlik qobiliyatini oshiradi. Nerv sistemasi kuch-
siz bolalar yangi sharoitga qiyin ko‘nikadilar, yangiliklardan qo-
chadilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
