M. Y. Ayupova

1-B O B .  LO G O PEDIYA  F A N IN IN G   M A Q S A D I,

VAZIFALARI.  LO G O PEDIYA  F A N IN IN G   B O SH Q A  

FANLAR  BILAN  A LO Q A SI.  LO G O PE D IY A N IN G  

M E T O D O L O G IK   A SO SLA R I 

Fan  sifatida  logopcdiyaning  tamoyil  va  metodlari

L o g o p e d i v a   bu   —  n u t q   bu z ilish la ri  hnqidngi  m a x s u s   t a ’lim   va  ta rb iy a  

v o s it a s id a   n u tq   b u z ilish la r in i  o 'r g a n i s h ,   t u z a t i s h   va  o l d i n i   o tish  h a q id a g i 

p e d a g o g i k   fan d ir .  L o g o p e d i v a   n u t q   fa o liy a ti  b u z i l i s h i n i n g   s a b a b l a r i ,  

m e x a n i z m l a r i ,   a l o m a t l a r i ,   o q i m l a r i   ta rk i b in i  o ' r g a n a d i .   S h u n i n g   u c h u n  

u n i  m a x s u s   p e d a g o g ik a   sirasiga  q o 's h a d i l a r .

" L o g o p c d i y a "   t e r m i n i   g r e k c h a   l o g o s   ( s o V . ,   n u t q ) ,   p e y d e o  

( t a r b i y a l a y m a n ,   o ‘q i t a m a n )   s o ' z l a r i d a n   ta sh k il  t o p g a n   b o ' l i b ,   ta r j i m a d a  

i o ‘g ‘ri  " n u t q n i  t a rb i y a la s h ”  m a 'n o s i n i   a n g l a ta d i.

F a n   sifatida  lo g o p e d i v a   n u t q   n u q s o n i n i   t u / a t i s h ,   n u t q i y   faoliyati 

z a i l l a s h g a n   s h a x s l a r n i   o ‘q it i s h   va  t a r b i y a l a s h   j a r a y o n i   h i s o b l a n a d i .  

L o g o p e d i y a n i   o 'r g a n i s h   o b v e k t i  —  n u t q   n u q s o n i g a   e g a   b o l g a n   shaxs. 

A d a b i y   til d a   q ab u l  q iii n g a n   n u tq   n o r m a s i d a n   b i r o z   b o l s a   h a m   c h e t g a  

c h i q is h   ~   b u   n u t q   n u q s o n i   h is o b l a n a d i.

Z a m o n a v i y   lo g o p c d iy a str u k tu r a si  m a k t a b g a c h a   y o s h li,  m a k t a b   b o la la r 

lo g o p e d iy a s i.   o ' s m i r l a r   va  k a t t a   y o s h d a g i l a r   l o g o p e d i y a s i g a   boMinadi.

L o g o p c d iy a   f a nining  m a q s a d i ,   v a z if a h iri

L o g o p c d i y a n i n g   a s o s i y   m a q s a d i   n u t q i d a   n u q s o n i   b o r   s h a x s l a r n i  

o ‘q iti s h ,   ta rb iy a la sh   va  q a y t a   t a r b i y a l a s h n i n g   ilm iy   a s o s l a n g a n   ti z i m i n i  

is h l a b   c h i q is h ,  s h u n i n g d e k ,   n u t q   n u q s o n i n i n g   o ld in i  o l i s h d a n   ib o ra td ir. 

L o g o p e d i v a   fani  o p t i m i z m   va  c h u q u r   i n s o n p a r v a r l i k   b i l a n   y o ‘g ‘riIga ndir. 

U  n u t q i d a   n u q s o n i   b o r   b o l a l a r n i n g   s h a x s   s i f a t i d a   h a r   t o m o n l a m a  

r ivojla nishi  u c h u n   q u la y   i m k o n i y a t l a r   y a r a tib   b e r a d i.

1. 

P.  P av lo v n in g  b ir in c h i  va  ik k in c h i signal  s i s t e m a l a r i   o r a sid a g i  o ‘z a r o  

t a ’s ir  h a q i d a g i ,   sh a rtli  r e f le k t o rli k   a l o q a l a r i n i n g   s h a k l l a n i s h   q o i d a l a r i  

h a q i d a g i   n a z a r iy a ia r i,   P .K .   A n o x i n n i n g   f u n k s i o n a l   t i z i m l a r   h a q i d a g i  

t a ’i i m o ti,   r uhiy  fu n k siy alarn i  d i n a m i k   t a r z d a   c h e k l a s h   h a q i d a g i   t a ’Iim o t 

( I . M .   S e c h e n o v ,   l.P.  Pavlov,  A .R .  L uriya)  va  n u t q  f a o li y a tin i n g  z a m o n a v i y

---

n c y r o p s ix o l in g v is t ik   n a z a riy a la r i  h a q id a g i  t a ’lim o t  lo g o p e d iy a n i n g  ta b iiv -  

ilm iy ,  p six o f iz io lo g ik   as osidir.

I .P .   P a v l o v   t a ’l i m o t i g a   m u v o f i q   n u t q   b o s h   m i y a n i n g   m u r a k k a b  

p s ix o lo g ik   fu n k s iy a s in i,  Lining  ik k in c h i  signal  tiz im in i  o ' z i d a   n a m o y o n  

e t a d i.  Bu  e s a   s i g n a lla r n i n g   signali  s a n a la d i.  B irinchi  va  ik k in c h i  signal 

t iz im l a r i  b i r - b i r i   b ila n   uzviy  b o g 'l a n g a n d i r .   Ik k in c h i  signal  tiz im i  b ir in c h i 

t i z i m   a s o s i d a   s h a k l l a n a d i .   A m m o   k e y i n c h a lik   ik k in c h i  signal  t i z i m i n i n g  

b ir in c h i  sig n a l  t iz im i g a   ta rt ib g a   so lu v c h i  t a ’siri  n a m o y o n   b o ‘ladi.  S o ‘z 

a l o h i d a x u s u s i y a t n i n g  signali,  u m u m l a s h t ir i s h ,   m a v h u m la sh tir ish  qurolidir. 

B irin c h i  v a   i k k i n c h i   signal  tiz im la r i  o rasid a g i  o ' z a r o   m u r a k k a b   a l o q a la r n i 

h i s o b g a   o l i s h   n u t q   b u z i l i s h i n i   t u z a t i s h ,   b u z i l g a n   n u t q   v a   n u t q s i z  

f u n k s i y a l a r n i n g   o ‘rn in i  bo sis h   u stid a   s a m a r a l i   lo g o p c d ik   ish  o lib   b o r is h  

u c h u n   i m k o n i y a t   y a ra ta d i.

L o g o p e d i y a   fa n in i n g   q u y id a g i  vazifalarini  a jra tib  k o ‘rsacish  m u m k i n :

1.  N u t q  b u z i lis h i n in g  tu rli s h a k lla r id a   n u t q   faoliyatining o n t o g e n e z i n i  

o ‘rg an ish .

2.  N u t q   b u z i l i s h l a r i n i n g   k e n g   ta rq a lg a n lig i,  a lo m a tla r i  va  d a ra ja la rin i 

a n i q la s h .

3.  N u t q i y   faoliyati  bu zilg an   b o la la r n in g  o ‘z - o ‘zid a n  va b ir o r  m a q s a d g a  

q a r a t i l g a n   r iv o jla n is h   d i n a m i k a s i n i ,   s h u n i n g d c k ,   n u tq iy  z a illikni  u l a m i n g  

s h a x s   s i f a t i d a   v e t i s h u v i g a ,   r u h i y   r i v o j l a n i s h i g a ,   tu r l i   k o ‘r i n i s h d a g i  

f a o li y a tla r in i  n a m o y o n   qilishga,  o ‘z larini  tu tish la rig a   t a ’sirin i  a n i q la s h .

4.  R i v o j l a n i s h i d a   tu rli  xil  farq lar b o ‘lg a n   b o la ia rd a   (e sh itish ,  k o ‘rish, 

fik rta sh   q o b i t i y a t i n i n g   h a m d a   t a y a n c h   h a r a k a t   a p p a r a t i n i n g   b u z ilis h i 

h o lla r id a )  n u t q n i n g  sh akllanishi  va  n u tq   buzilishlari  xususiyatini  o ‘rganish.

5.  N u t q   b u z i l i s h i n i n g   ketib c h i q is h   s a b a b la ri,  m c x a n iz m la ri ,   tu z ilis h i 

va  a l o m a t l a r i n i   a n i q la s h .

6.  N u t q   b u z ilis h l a r in in g  p c d a g o g ik  tashxisi,  m e to d la rin i  ishlab  chiqish.

7.  N u t q   b u z i lis h l a r in i  t a r t ib g a   solish.

8.  N u t q   b u z i l i s h i n i   b a r t a r a f   e tish   t a m o y ill a r i,   d if fe r e n s iy a la s h g a n  

m e t o d l a r i   v a   v o s ita la rin i  ishlab  c hiqish.

9.  N u t q   b u z i l i s h i n i n g   o ld in i  olish  m e t o d l a r i n i   ta k o m ili a s h ti ri s h .

10.  L o g o p e d i k   y o r d a m n i   ta sh k il  e tish   m a sa la la rin i  ishlab  c h i q is h .

L o g o p e d i y a n i n g  y u q o r id a   k o ‘rsati!gan  vazifalarid a  lining  h a m   n a z a r iy ,

h a m   a m a l i y   y o 'n a l i s h l a r i   b c lg ila b   bcrilg an d ir.  U n i n g   n a z a riy   t o m o n i   — 

n u t q   b u z i l i s h l a r i n i   o ' r g a n i s h   h a m d a   u l a m i n g   o ldini  olish,  a n i q l a s h   va 

t u z a t i s h n i n g   ilm iy  a s o sla n g a n   m e to d la r in i  ishlab c h iq ish d a n   iborat. A m a l iy  

t o m o n i   —  n u t q   b u z i lis h i n in g   o ld in i  olish,  a n i q la s h   va  b a r t a r a f  e t i s h n i   o ‘z 

i c h i g a   o l a d i .   L o g o p e d i y a n i n g   n a z a r i y   va  a m a l i y   v az ifala ri  b i r - b i r i g a  

c h a m b a r c h a s   b o g ‘la n g a n d ir .

Q o ‘y i l g a n   v a z if a la r n i  hal  e t is h   u c h u n   q u y id a g ila rn i  a m a l g a   o sh ir ish  

kerak:

1)  f a n l a r a r o   a l o q a l a r d a n   f o y d a l a n i s h   va  n u t q   h a m d a   u n d a g i

---

n u q s o n l a r n i   o ' r g a n u v c h i   k o ‘ p l a b   m u t a x a s s i s l a r   ( p s i x o l o g l a r ,  

neyropsixologlar,  n eyrofiziologlar,  tilsh u n o sla r,  p e d a g o g la r,  tu rli  ixtisosdagi 

s h i f o k o r l a r  va  b o s h q a   k is h ila r ) n i  h a m k o r l i k d a   ish  o lib  b o r i s h g a  j a l b   e tish ;

2) 

n a z a r i y a   so h a sid a g i  y a n g i l i k l a rn i   a m a li y o tg a   t e z r o q   t a t b i q   etish 

u c h u n   fan v a a m a l i y o î   o ‘rtasidagi  a l o q a la r n i ,   nazariy va a m a l i y   m u a s s a s a la r 

o r a sid a g i  h a m k o r l i k n i   t a ’m i n l a s h ;

.3)  n u t q n i n g   b u z i l i s h i n i   o ‘z  v n q t i d a   a n i q l a s h   v a   b a r t a r a f   e t i s h  

ta m o y i l l a r i n i   a m a l g a   o s h ir is h ;

4 )  

n u t q   b u z i lis h i n in g   o ld in i  o lis h   u c h u n   a h o li  o ‘r t a s i d a   lo g o p e d i k  

b i l i m l a r   t a r g i b o r i n i   o lib   b o rish.

Y u q o r i d a g i   v a z i f a l a r n i n g   b a j a r ilis h i  l o g o p c d i y a n i n g   t a ’s i r   k u c h i n i  

belgilaydi.

L o g o p e d i k   t a ’sir  e t i s h n i n g   a s o s i v   y o ‘nalishi  n u t q n i n g   riv o jla n ish i, 

n u q s o n l i   n u t q n i   t u z a t i s h   v a   n u q s o n l a m i n g   o l d i n i   o l i s h d a n   i b o r a t .  

L o g o p e d i k   ish  j a r a y o n i d a   s e z u v c h a n ü k   q o b ili y a ti n i  r i v o j l a n t i r i s h ;   uni 

h a r a k a t g a   k eltiruvchi  k u c h ,   a y n i q s a ,   n u t q q a   t a ’sir  e t u v c h i   h a r a k a t l a r n i  

b ilish,  a y n i q s a ,  ta f a k k u r   f a o li y a tin i ,   x o tir a ,   d i q q a t  j a r a y o n l a r i n i   riv o jla n - 

tirish ;  s h u n i n g d e k .   ijtim o iy   m u n o s a b n t l a r n i   ta it i b g a   s o l i s h ,   y a xshila sh 

b ila n   b ir   v a q td a   b o la  s h a x s in i  f a r k i b   t o p ti r i s h ;  ijt im o iy   m u h i t g a   t a 's i r  

e tish   n a z a r d a   tutiladi.

L o g o p e d i k   j a r a y o n n i   ta s h k il  e t i s h   n u tq   b u z ilish in i  t o ‘g ‘ rila sh  bilan 

b ir   q a t o r d a   psixofizik  n u q s o n l a r n i   h a m   tu g a tis h   yoki  y e n g i l l a t i s h   u c h u n  

s h a r o i t   y ar a ta d i.  U  p e d a g o g i k   t a ’s ir   q i li s h n in g   m u h i m   m a q s a d i   b o l g a n  

s h a x sn i  h a r   t o m o n l a m a   k a m o l   t o p t i r i s h   im k o n i n i   b e r a d i .