M. Y. Ayupova

T izim li yondashuv 
f a o liy a ti t a m o y ili m u l o q o t j a r a y o n i d a n u t q
buzilishlarini tahlil qilish uch u n , u la rg e n e z in i tu shunish uch u n va ayniqsa, 
ularni bartaraf etish va korreksiyalash yo'llarini aniqlash u c h u n m uhim dir.
Tizimli yondashuv tamoyili 
n u tq n in g turli k o m p o n e n tla rin i o 'z a r o
sistemali aloqasi va sistemali qurilishiga asoslanadi: u ning tovush, talaffuz 
to m o n i, fo n e m a tik jarayonlar, le k sik -g ra m m a tik qurilish.
N u tq buzilishlari turli darajada u yoki bu k o m p o n e n tg a t a ’sir ko'rsatishi 
m u m k in . Ayrim hollarda k o 'p r o q uning to v u sh talaffuz t o m o n i buziladi, 
nu tq aniqligi aziyat chekadi — fonetik buzilishlar: boshqa hollarda tovush 
talaffuzining buzilishi s o 'z n in g tovush tarkibini egallashdagi kam chilik 
b ilan uyg'unlashadi fonetik — fo n e m a tik buzilishlar. B unday hollarda, 
o 'q is h va yozishni o'zlashtirishdagi qiyinchiliklar m uqarrardir.
Buzilish f o n e tik -fo n e m a tik va le k sik -g ra m m a tik tizim ni o 'z ichiga 
olgan hollarda n u tq n in g to 'liq rivojlanmaganligi n a m o y o n b o'ladi. B unda 
leksik-grammatik, fonetik-fonem atik buzilishlar yagona o 'z a ro aloqadorlik 
kom pleksini o 'z id a ifodalaydi.
N u t q turli k o m p o n e n tla rin in g o 'z a r o bog'liqligini, so 'z n in g tovush 
to m o n i, uning leksik va gra m m a tik a h a m iy atin in g o 'z a r o aloqasi m isolida 
k o 'r is h m u m k in . S o 'zla rd a tovush m iqdori, xarakteri va jo ylashuvining 
o'zgarishi, unin g leksik, k o 'p in c h a g r a m m a tik ah am iy a tin i o'zgartiradi.

---

N u t q k o m p o n e n tla r in in g o 'z a r o aloqasi n u tq rivojlanishi ja ra y o n id a
yaqqol n a m o y o n b o ‘ladi. Fonetik rivojlanish lug‘at boyishiga va g ram m atik
vositalarning kengayishiga y o rd a m beradi.
Y u q o rid a qayd etilganidek, n u tq rivojlanishi sistem o g en ez tam oyili 
b o ' y i c h a a m a l g a o s h a d i. Bu o r g a n i z m r iv o jla n is h in in g o 'z i g a xos 
q o n u n iy ati hisoblanadi va asosiy xususiyati funksional sistem aning notekis 
(geteroxron) rivojlanishidan iborat. Bu a tr o f - m u h it shart-sharoitiga t o ‘g ‘ri 
m oslashuvni va m oslashib ketishni t a ’m in la y d i (P .K . A noxin).
Funksional sistema t o ‘la darajada birdaniga shakllanmaydi. Dastlab 
o rg an izm n in g yashab ketishi u c h u n b i r m u n c h a m u h im b o ‘lgan, tizim ning 
alohida k o m p o n e n tla rin in g struktura (tuzilish) qismlari birlashadi. S hunga 
bog‘liq holda funksional sistemalar o rg a n iz m hayotida moslashuvchanlikni 
ertaroq, ularning t o ‘la va tam om ila yetilishiga qaraganda ertaroq egallaydilar. 
N u t q rivojlanishining m u h im asosi n u tq -e sh itu v tizim id a, s o ‘ng n u tq - 
harakat analizatorida n u tq n in g in to n atsiy a-o h an g to m o n in i shakllantirish 
h iso b la n a d i. Bu b o la h a y o tin in g d astla b k i o y la rid a inson o v o zid a g i 
tovushlarga sezgirligi singari m u h im m o slash u v t a ’siriga egadir va g o ‘dakni 
o ‘ziga xos insoniy, ijtimoiy m u h itd a yashab ketishini t a ’minlaydi.
S is te m a faoliyatining aniq natijalari tashkil qiluvchi m u h im omil 
hisoblanadi. N u tq n in g asosiy funksiyasini tashkil qiluvchi k o m m u n ik atsiy a 
n u tq tizim i u c h u n s h u n d a y foydali natija hisoblanadi (V.A. A rtyom ov, 
N .I. J in k in , A.A. L eo n te v va boshqalar).
N u t q n i n g fiziologik m ex an izm i ustida olib borilgan tad q iq o tla rn in g
k o 'rsa tish ic h a , m in im a l t a ’m inlash tam oyili b o 'y ic h a nutqiy sistem aning 
s e m a n tik darajasi b o sh q alard an ilgari ishlaydi. Shu sababli bola n u tq n i 
erta ro q t u s h u n a boshlaydi, s o 'n g ra esa gapiradi.
E k s p re s s iv n u t q n i n g s h a k lla n is h i j a r a y o n i d a b o la s o ‘z - g a p l a r n i
gapirishni boshlaydi. B unda yaxlit s o ‘zlab berish m ujassam lashadi, uni 
ifodalashda intonatsiya yetakchi rol o 'y n a y d i. S h u n in g d e k , bu funksional 
n u tq tizim i 6 ‘z ining t a m o m ila yetilishiga erish m a y harakatga kirishishiga 
guvohlik beradi, bu h a m sistem o g en ezn in g asosiy qonuniyati hisoblanadi.
Bu h o ld a