M. Y. Ayupova

Yozma bayon qilishni qayta tiklash. 
Yozm a iboralarni qayta tiklash 
jarayoni nu tqning leksik tarkibini kengaytirishda asosiy form alaridan 
hisoblanadi. S o'zlam ing tovush-harf tarkibini mavjudligi va fonem atik 
eshitish qobiliyatini deyarli saqlanishi korreksion-pedagogik faoliyatni 
boshlang'ich davrida bem orlarni yozm a tekstlar bajarishga jalb etish, 
ulardagi so 'z boyligini kengaytirish va agram m atizm ni b arta raf etishda 
im koniyat yaratadi.
Y ozm a tekstlar ustida ishlashni oddiy rasm lar orqali iboralar tuzish, 
so'ngra esa gazeta va jum allardagi karikaturalardan foydalanishni boshlash 
m a’qul yo'ldir. Bu narsa bem orga yozm a tekstlar, katta bo'lm agan iboralar 
va te k s tla r tu z ish d a y o rd a m b e ra d i. T u rli ra sso m la rn in g m a ’lum
rasm laridan tashkil topgan reproduksiyalar asosida yozm a tekst tuzishni 
taklif etish m um kin. Yozma tekst ustida olib boriladigan barcha ishlar 
og'zaki nutq bilan birgalikda olib borilishi kerak. Logoped oson va 
reproduksiyalarga yaqin tekstlarni tanlab, bem ordan ularni gapirib berishni 
iltimos qiladi.
Bosh gapning asosiy bo'laklari bilan agram atizm m oslashuvi, otlarni 
olm oshlar bilan alm ashtirish va olm oshlam i otlar bilan alm ashtirish orqali 
am alga oshiriladi, shuningdek, bu holat asosiy so 'zlar yordam ida iboralar 
tuzish va gaplarni tugatish orqali am alga oshiriladi.
Sem antik afaziyani bartaraf etish
S em antik afaziyada logopedik ishning asosiy vazifasi p re d m e tla r 
nom ini topishda yuzaga keluvchi qiyinchilikni b arta raf qilish bem orning 
leksik va sintaktik nutq tarkibini kengaytirish, impressiv agram m atizm ni 
bartaraf etishdan iboratdir.
277

---

S em antik afaziyani b a rta ra f etish d a olib bo riladigan korreksion 
pedagogik ish saqlanib qolgan barcha analizatorlar tizimi nazoratiga 
(ko'rish, nutq eshituv xotirasi) tayaniladi.
B unda, ayniqsa, bosh m iya p esh a n a qism idagi rejalashtiruvchi, 
boshqaruvchi funksiyalar katta rol o'ynaydi.
S em antik afaziyaning nutq buzilishlari asosida sim ultan fazoviy 
gnozisning buzilishi yotganligi sababli afaziya shaklining bu turida tiklash 
ta ’limi konstruktiv-fazoviy faoliyatni rivojlantirishdan boshlanadi. Buning 
uchun quyidagilar m uhim:
- k o 'ruv an alizini geo m etrik shak llar, elem e n tlard an tuzilgan 
ornam entlar ko'rgazm ali nam una va k o'rsatm a b o'yicha qayta quriluvchi 
orm entlar bilan m ashq qildirish;
— bem orning o 'n g va chap dunyo q it’alarida, geografik xaritada 
m o'ljal ola bilishni tiklash.
O rnam ent yoki rasmni m a’lum segm entlariga bo'lishni o'rgatish va 
reja bo'yicha vazifani bajarish yo'li orqali konstruktiv-fazoviy apkatsiya 
bartaraf etiladi. (m asalan, aw al pastki «qavat» keyin ikkinchi, uchinchi 
va h.k.)
— 
Amnestik qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun turli xil sem antik 
m aydonni hosil qiluvchi, m azm unan aloqador turli xil so'zlarni belgilari 
bo'yicha taqqoslash m uhim dir. M asalan, predm et belgilari tahlil qilinadi 
va bir vaqtning o'zida o'zak qismi bo'yicha so'zlam ing umumiyligi aniqladi 
(bog'bon, bog', bog'cha). Sinonim , an to nim , om onim larning o'xshash 
va farqini t a ’riflash b o 'y ic h a , yo zm a n u tq d a p re d m e tla rn in g sifat 
belgilaridan foydalanish bo'yicha, bog'langan q o 'sh m a gap va ergashgan 
qo'shm a gaplardan (turli xil bog'lovchilar bilan) foydalanish bo'yicha 
ish olib boriladi.
Im pressiv agram m atizm n i b a rta ra f etish , alo h id a k o 'm ak c h i va 
rav ishlar aham iy atin i an iq lash , chizilgan stol, uy atrofiga n u q tan i 
joylashtirish bilan ko'm akchilar sxemasini o'zlashtirishdan boshlanadi.
predmet
chiziqda
predm et
chiziq
ostida
predm et
chiziq
ustida
Bemorga markaziy predm etning, o 'n g va chap tom onida joylashgan 
predm etlarga munosabati bo'yicha joylashuv nisbatini ta ’riflash tavsiya 
qilinadi. Bem or daftarida sxemali ifodalangan uch predm etdan o'rtadagisi 
(m asalan, archa, uycha, gul) doirasida olib qo'yiladi, uning yoniga so'roq 
belgisi qo'yiladi, chiziqchalar (----- ►) bilan predm etlarning joylashuvini

---

ifodalash rejasi belgilanadi. B em or quyidagicha g aplar tuzadi: archa 
u y c h a d a n c h a p va g u ld a n o 'n g to m o n g a c h iz ilg a n . K e y in ro q , 
predm etlarning aynan shunday joylashuvini t a ’riflashda ko'm akch ilard an 
foydalaniladi: ostida, ustida; shuningdek, ravishlardan ham foydalaniladi: 
yuqoriroq pastroq, u zoqroq-yaqinroq va h.k.
Ekspressiv nutqda bunday sxem alarni oldindan o'zlashtirish, o 'qish 
jarayonida eshitib, m antiqiy-gram m atik konstruksiyalam i tushunish uchun 
baza yaratadi.
A y n a n shu m e to d ik a b o 'y ic h a , tu r li xil b a la n d lik , u z u n lik
tay o q ch a larin i taq q o sla sh va t a ’riflash o 'tk a z ila d i, y a ’ni saq lan gan
ekspressiv, sintagm atik tashkil qilingan nutqni jalb qilish yo'li orqali 
taqqoslovchi m antiqiy-gram m atik konstruksiyalar o'zlashtiriladi (m asalan, 
N U S H - U m id a N o ird a n balan d va S h erzod dan past). S o 'n g kirn 
boshqalardan katta va kichik, nim a uzoq yoki yaqinligi hal qilinadi. 
Q achonki bem or, o 'zi m ustaqil, erkin m arkaziy yoki o 'rta predm etni 
ajrata olish va taqqoslanuvchi predm etlarning joylashuvini erkin tasvirlab 
bera olishni boshlasa, unga hozirgina tuzilgan vazifalarni kodlashtirish 
beriladi. Betorning o 'zaro joylashgan predm etlarining so 'z tasviri holatidan 
sxemali ifodash holatiga o 'tish i, boshqa shu kabi vazifalarni hal qilishni 
o'zlashtirishga olib keladi.
Akalkuliyani b artaraf etish uchun o'nlik, yuzlik, minglik va h.k. sonlar 
turkum iga kiruvchilarni aniqlash olib boriladi, ayiruv—olib tashlash, 
qo'shuv—qo'shib qo'yish sinonim larining aham iyati m ustahkam lanadi. 
Bemolarga aw al bir-ikki o 'n lik doirasida, so'ng m ing va yuz doirasida 
harakatlarni, am allarni bajarish tavsiya qilinadi. Hisob operatsiyalaridagi 
nuqsonlarni bartaraf etishda "ko'p”, "kam" ravishlari va "qo'shish" "ayirish" 
"ortish” va h.k. fe’llari qo'llang an, 2 — 3 — 4 am alli arifm etik vazifalarni 
yechishga alohida o 'rin berilgan.
"Optik" aleksiyani bartaraf etish, u yoki bu harfga tegishli elem entlarni 
og'zaki tasvirlab berish, elem entlardan harflarni tuzib berish (turli xil 
kattalik d ag i k a rto n yoki p lastm ass ta y o q c h a la ri y o rd a m id a ), u la r 
elem entlarini aniqlangandan so 'n g harflarni o 'qish (nom lash sirg'aluvchi 
"deraza" orqali so'zlarni o 'qish (karton o'rtasid a kvadrat kesik hosil qilib, 
so'z ustidan o'tkazib o 'q ish ), m atnni pastki qatorlarini yopib turuvchi 
chizg'ich bilan qatorni o 'q ish yo'li orqali am alga oshiriladi.
B em orlarning o 'n g va chap d a p re d m e tla r joylashuvining turli xil 
v arian tlarid a (m asalan, piyola tu b id a tu rib d i, piyola tubi to 'n k a rib
qo'yilgan) m o'ljal olishini tiklash, q o g 'o zn in g ch ap to m o n ig a rangli 
qalam lar bilan bo'yoq berib, alohida h arf yoki so'zlarini yozish (chizish) 
va harfning qaysi tom onga "qarab turganini" aniqlash bilan birga h arf 
yoki elem ent seriyalarini yozish qayerdan boshlanganligini ko'rsatuvchi 
chiziqchalar (— —>■) qo'shishni am alga oshirish yo'llari orqali "oynali" 
yoki konstruktiv-fazoviy agrafiya b arta raf etiladi.
279

---