M. Y. Ayupova

M otor alaliyada korreksion ta ’sir etish tizimi
Alaliya — tibbiy psixologik pedagogik m uam m o. Logopediya sohasiga, 
bola shaxsi va nutq rivojlanishiga yo'naltirilgan korreksion ta ’sir usullari 
va tam oyillarini aniqlash kiradi.
S istem ali uzoq davom etuvchi log op edik ish lar q a to r h o llard a 
bolalarning nutqiy m uloqoti u ch u n yetarli vositalarni beradi, ayrim
hollarda esa — elem entlar nutqnigina. N utqiy nuqsonni tabiatiga ko‘ra 
bu m uam m o m o to r va sensor alaliya ko ‘rinishiga k o ‘ra differensial hal 
etiladi.
A laliyada n u tq shakllan ish i h a r to m o n la m a y on dash u v , n utq n i 
rivojlanishiga yordam beruvchi va bilish faoliyatining yaxshilanishiga 
im kon beruvchi nutqning barcha funksiyalari rivojlanishiga e ’tiborni 
qaratadi.
N utq va shaxsiyat ustidan bir butun har to m o n la m a tizim li ish olib 
boriladi. Bunda ontogenezda nutqiy funksiyalar rivojlanishi qonuniyatlari 
hisobga olinadi.
Tizimli logopedik ish nutqiy rivojlanishdagi uzilishlarni to'ldirishga 
va maxsus dastur bo'yicha m aktab ta ’limiga tayyorlashga yo‘naltiriladi 
yoki u maktab ta ’limiga qo'shim cha ravishda parallel olib boriladi. N utqiy 
rivojlanmaganlikni b arta raf etishni shunday tashkil qilish kerakki, ish 
jarayonida m aktab vazifalarini o'zlashtirishga tayyorgarlik yuzaga kelsin. 
Samarali logopedik ish, agar u psixonevrolog (nevropatolog, psixiatr) 
tom onidan o'tkaziladigan faol dori-d arm o n va fizioterapevtik m uolajalar 
fonida har tom onlam a o'tkazilsagina amalga oshadi.
Ish jara y o n id a turli m e to d , u su llard an m u jassam lash gan holda 
foydalaniladi. B olaning nutqiy im koniyatlaridan kelib chiqqan holda 
ishning vazifa va m azm uni aniqlanadi.
Olib boriladigan ishlar nutqiy faoliyat m exanizm larini shakllantirishga
212

---

qaratiladi: m otiv, aloqa bog'lash m aqsadi, bayonning ichki dasturi, uning 
leksik-gram m atik vositalarini tanlash gram m atik tuzilishi shakllantiriladi.
N utqiy tajribani boyitish uchun bilim lardan ongli foydalanish uquvi 
rivojlantiriladi, nutqiy operatsiyalarni m odellashtirishni egallash uquvi 
orttiriladi.
L.S. Vigotskiy, A .N . Leontev, A.R. Luriya, A.V. Z apo rojets, P.Ya. 
G alperin va boshqa tadqiqotchilar tom onidan faoliyatning kelib chiquvchi 
um um iy nazariyasi va uning genetik kelib chiquvchi shakli singari tashqi 
pre d m e tli faoliyat haqidagi qoidalari ishlab chiqilgan . S h u n in g d ek , 
tadq iqotchilar ishlarida tashqi jarayonlardan ichki aqliy harakatlarning 
kelib chiqishi haqida, tashqi qurilishning o'zgarishi orqali psixik faoliyatni 
shakllantirishning faol boshqaruvchi jara y o n i h aq id a fikrlar m avjud. 
S h u n d an kelib chiqib, ish jara y o n id a p re d m e tli-a m a liy faoliyatning 
korreksion im koniyatlari q o ‘llaniladi.
M etodik usullarni standartlash m um kin em as: nutqiy va didaktik 
m ateriallarni tanlash, uning ketm a-ketligini belgilash.
Faqat nutqiy rivojlanm aganlik xossalari hisobga o linm asdan, balki 
h a r b ir b o la sh ax siy atin in g x u su siy atlari h a m , u n in g q iz iq ish la ri, 
kom p en sato r im koniyatlari ham e ’tiborga olinadi. Tarbiyaviy ta ’sir bilan 
bola xarakteridagi nevrotik qatlam b arta raf etiladi, ongli m aqsad sari 
y o 'n a lg a n shaxsiyatni tarbiyalash b o ‘yicha ish olib boriladi. Bolani 
t r a v m a lo v c h i a t r o f - m u h i t d a g i t a ’s i r l a r y o ‘q o t i l a d i , n u tq iy
rivojlanm aganlikka bolaning t o ‘g ‘ri m unosabati va uni b a rta ra f etish 
bo 'yich a olib boriladigan ishga to 'g 'ri m unosabati ishlanadi. Faqat nutq 
rivojlanishi k o 'zd a tutilm ay, balki bolaning nutqiy b o 'lm ag an faoliyati 
h am s h a k lla n tirila d i. N u tq s e n s o r riv o jla n ish va u m u m h a ra k a tli 
im koniyatlar kom pleksida m ukam m allashadi.
M ayda qo'l motorikasi rivojlanishiga e ’tibor qaratiladi: chiziq tortishga, 
й 
bo'yashga, shtrixlashga o'rgatiladi, tugunchalar b og'lashga, m ozaykalar 
va geom etrik m ateriallardan naqshlar chizish o'rgatiladi va h.k. Agar 
bolalar q o 'l barm oqlari harakati rivojlanishidan o rqad a qolsa, u holda 
nutq rivojlanishidan ham orqada qolishligi isbotlangan. Q o 'l harakatlarini 
m ashq qildirish jarayonida nutq holati m ukam m allashadi.
Ishning boshlang'ich bosqichlarida nutqning psixofiziologik asoslari 
shakllantiriladi, bolada m uloqotga ehtiyoj hissi uyg'otiladi.
B olada m otivatsion bayon qilishning asosini shakllantirish, nutqiy va 
psixik faollikni rivojlantirish, taqlid faoliyati va aks ettiru v ch i n u tq
funksiyalarini shakllantirish m uhim dir.
Faoliyat m otivini tarbiyalash va bayon qilish dasturini tashkil qilish 
m uhim baza yaratadi; alaliyali bolalarda o'zi shakllana olm aydigan, nutq 
rivojlanishi uchun vositalar qatori. Bu qatorlarning asosiysi, predikativ 
tiz im n i riv o jlan tirish va g ra m m a tik q u rilish e le m e n tla rin i egallash 
hisoblanadi.
213

---

F aqatgina nutqiy buzilishlargina b arta raf etilm ay, nutqiy bo 'lm agan 
kam chiliklar bartaraf etiladi, tahlil, tarkib jarayonlari rivojlantiriladi, nutqiy 
rivojlanish u c h u n m u h im sanalgan d iq q a t, id ro k, u m u m la sh tirish , 
taqqoslash jarayonlari ham shakllantiriladi. Bu buyum larni shakli, rangi 
kattaligiga k o 'ra farqlashga va nom lashga o 'rgatiladi. T evarak-atrofga 
m unosabati bo'yicha predm et holatini ajratish va nom lashga o'rgatish 
o lib borilad i (te p a d a , o 'r ta d a va h .k .). K o 'ru v id ro k i va fazoviy 
solishtirishning shakllanm aganligini b a rta ra f etishda, vaqt va fazoviy 
tasaw u rlarn i shakllantirishda bolaning fazoda faol ko'ch ishi bilan, qayta 
saflanish, yo'nalishli yurish va h.k. li o 'yin lardan foydalaniladi. Figura 
detallarini farqlash bo'yicha ish olib boriladi. K o 'p m iqdordagi elem entlari 
bo'lg an m urakkab figuralar tahlil qilinadi, konstruktorlash qobiliyati va 
konstruksiyalarni fahm lash rivojlantiriladi. Analiz, sintez operatsiyalari, 
nutqiy bo'lm agan m aterialni um um lashtirish (solishtirish, taqqoslash, 
o 'x sh a tish , p re d m e tla rn in g o'xshashligi va farqini ajratish, belgilari 
b o'yicha taqqoslash - rang, kattalik, shakl), o 'rn atilg an sabab-oqibatning 
o 'z a ro m unosabatlari nutq shakllanishi u ch u n m u h im sh art-sh aro it 
yaratadi.
N u tq n i rivojlantirish u ch u n ritm ik a va lo g aritm ik a usu llarid an
foydalanish sam arali natija beradi. M usiqa, so 'z va h arak atlar turli 
m a s h q la rd a u y g 'u n la s h ib , h a r a k a t va n u t q - h a r a k a t f a o liy a tin i 
shakllantiradi, bolalarning ritm ik, nutqiy va shaxsiyat rivojlanishidagi 
uzilishlarni to'ldirishni ta ’minlaydi.
N utqni rivojlantirish uchun bola uchun qulay darajadagi m uloqot 
am aliyoti m uhim dir: m azm unli kontekst bilan birlashm agan (savollarni 
tushunish, ularga batafsil javob berish) ju m la la r bilan, alohida so 'zlar 
bilan o'tkaziluvchi operatsiyalar (ko'rsat, qaytar, nom la) bola uchun 
em otsional va sem antik ahamiyatli bo'lgan vaziyatlar fonidagi m azm unli 
kontekst bilan qo'shilgan iborali m aterial bilan (o 'y in ch oq ni so'rash, 
m ashg'ulot turini tanlash va h.k.), tanish rasm lar bilan o'tkaziladigan 
operatsiyalar, dialogik so'ng m onologik nutqdan foydalanib o'tkaziluvchi 
o 'y in lar bilan va h.k.lar. A sta-sekin leksik-gram m atik m ateral hajmi va 
murakkabligi oshib boradi.
N utqni to'g 'rilash ishlari am aliy predm etli faoliyat bilan bog'Iiq va 
unga tayanadi. Bola o 'z harakatlarini tushunish shakllantiriladi (m en 
o'tiry ap m an , chopayapm an, sakrayapm an). Bola nutqining rivojlanishi 
im koniyatlariga ko'ra, bajarilayotgan ish yuzasidan bog'langan va to 'g 'ri 
tushuntirish (nutqi) hisobot rivojlantirib boriladi.
Logoped bolalarda faol diqqati, tushunishni tarbiyalab borish bilan 
birgalikda, bolaning jum lan i oxirigacha eshitishga, leksik-gram m atik 
shakllam i tushunishga, savol mohiyatini tushunishga (N im a yemoqdamiz? 
N im a bilan yem oqdam iz va va h.k.) o'rgatib boradi.
Bolalarda leksik-gram m atik shakllarni q o'llash , intonatsiya ustidan
214

---

ongli k u zatu v ch an lik tarb iy alan d i, flektiv m u n o sab atlarn i tu sh u n ish
m ustahkam lanadi, turli xil birikm alarda so ‘zlar aloqasi, s o ‘z va gram m atik 
strukturalar ketm a-ketligi tarbiyalanadi.
Ish jarayoniga turli analizatorlar eshitish, ko‘rish, taktil analizatorni 
jalb etish m uhim . Bola buyum nom ini eshitishi, kuzatib ko ‘rishi, im o- 
ishora bilan k o 'rsatib berishi, nom lashi zarur. Buning natijasida bola 
o n g id a q o ‘s h im c h a b o g ‘la n is h la r y u za g a k e la d i, n u tq iy m a te ria l 
m ustahkam lanadi.
K o‘pgina an alizatorlar faoliyatiga tayanib, taqq oslash va qaram a- 
qarshi q o ‘yishdan foydalaniladi. I. P. Pavlov bularni differensirovkalar 
shakllanishining asosiy uslublari sifatida tavsiya qilgan. Ish d a q o 'sh im ch a 
tayanch tahlili va hisoblaridan foydalaniladi, shu ju m la d an , ram ziylik va 
m odellashtirish.
K o‘p in ch a ishning o ‘yin shakiidan foydalaniladi, ch u n k i u qiziqishni 
uyg‘otadi, m uloqotga ehtiyoj tu g ‘diradi, nutqiy taqlid n i, m otorikaning 
rivojlanishiga yordam beradi, ta ’sirning em otsionalligini t a ’m inlaydi, biroq 
o ‘yinda ham bir qator hollarda bunday bolalarni maxsus o ‘rgatishga to ‘g‘ri 
keladi, chunki ularda o ‘yin harakatlari shakllanm agan bo'lish i m um kin.
M ashg‘u lo tlam ing sam aradorligi k o ‘rgazm ali q urollarning mavjudligi 
va ulardan t o ‘g ‘ri foydalanishga bog‘liq.
Olib borilayotgan ishning bosqichlaridan q a t’i n azar, ta ’sir butun 
nutq tizim iga qaratiladi: lug‘atini aniqlash va boyitish, frazali va bo g‘langan 
nutqni shakllantirish, tovush talaffuzini korreksiyalash. S huningdek, har 
bir bosqichning maxsus vazifalari va o ‘ziga xos ish m azm un i aniqlanadi.