|
xususiyatlari
Korxona moliyasi – bu iqtisodiy pul munosabatlarni pul
harakati mobaynida vujudga kelib turli xil pul fondlarini hosil
qilishni bildiradi.
Korxonalar sof foydasini pul fondlariga sarflaydi. Korxonaning
fond bozorlari bilan bo‘ladigan munosabatlari turli xildagi fondlarni
hosil qilish, ularni shakllantirish va foydalanishdan iborat. Ustav
fondiga korxonaning asosiy vositalari va aylanish mablag‘lari
95
shakllanadi. Bu korxonaning o‘z mablag‘larining asosiy manbasi
hisoblanadi.
Hissadorlik jamiyatida ustav fondi chiqariladigan barcha
aksiyalar qiymati bilan teng bo‘lishi lozim. Ish natijasiga ko‘ra ustav
fondi miqdorini ko‘payishi yoki kamayishi mumkin, ya’ni
qo‘shimcha aksiyalar chiqarish yoki ularning nominal qiymatini
oshirish orqali ustav fondi ko‘payishi mumkin. Muomaladan
aksiyalarni qaytarib olish tufayli esa ustav fondini kamaytirish
mumkin.
Ustav fondi
– korxonalarning o‘z mablag‘larining manbai
hisoblanadi. Bundan tashqari korxonalarning ustav fondi asosiy
vositalarni qayta baholash hisobiga, aksiyalarni nominal qiymatidan
ko‘ra baland narxda sotish hisobiga, ishlab chiqarishga bepul asosiy
vositalarni sotib olish hisobiga ko‘payishi mumkin.
Zahira fondi
– bu fond foydadan ajratmalar hisobiga tashkil
qilinadi. Fondning asosiy maqsadi bo‘lib, favqulodda zararlarni
qoplash, aksiyalarni qayta sotib olish hisoblanadi.
Jamg‘arma fondi
– bu korxonalarning ishlab chiqarishni
kengaytirish va rivojlantirish uchun mo‘ljallangan. Bu fond o‘z
oldiga qo‘ygan maqsadiga erishish uchun investitsiya fondidan va
amortizatsiya fondidan foydalanadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishning hammasi o‘zida sarflanayotgan
mehnat xarakteriga asoslanib ikki yirik sohaga ajraladi:
- moddiy ishlab chiqarish;
- nomoddiy ishlab chiqarish.
Birinchi sohaning xususiyati – bu tovar ishlab chiqarishdir,
ikkinchi sohaning o‘ziga xos xususiyati – bu turli xizmatlar (ijtimoiy,
maishiy va boshqalar) ko‘rsatishdir. Moddiy ishlab chiqarishni
tashkiliy tuzulmasining asosi bo‘lib korxonalar, birlashmalar,
assotsiasiyalar tashkil etadi, noishlab chiqarish sohasida esa,
muassasalar, tashkilotlar va boshqa tuzulmalar faoliyat ko‘rsatadi.
Moddiy ishlab chiqarish sohalarida turli xarakterli moliyaviy
munosabatlar vujudga keladi. Shu asosda, tashkil etilgan bir
maqsadga yo‘naltirilgan pul fondlari xususiyatini inobatga olganda,
moliyaviy munosabatlar tizimida bir turdagi pul munosabatlarga
nisbatan quyidagi guruhlarni birlashtirish mumkin.
96
– moddiy ishlab chiqarishning xo‘jalik bo‘linmalarida birlamchi
daromadlarni shakllantirish, xo‘jalik ichidagi maqsadli fondlar -
nizom fondi, ishlab chiqarishni rivojlantirish fondi, rag‘batlantirish
fondi va boshqalarni tashkil etish va foydalanish bilan bog‘liq
bo‘lgan. Ulardan bir qismi ishlab chiqarish, ikkinchi qismi ta’minot
ehtiyojlarni qondirish uchun ishlatiladi;
– turli korxonalar orasida vujudga keladigan munosabatlar, agar
bu munosabatlar taqsimlash xarakteriga ega bo‘lsa, lekin
almashtirishga xizmat qiluvchi emas. Bu pul munosabatlari asosidagi
moliyaviy resurslarni harakati fond shaklida emas, balki,
shartnomalar bo‘yicha jarimalar olish yoki to‘lash, turli birlashmalar
qatnashchilarini badal to‘lovlarini to‘lashi, ishlab chiqarish
jarayonlarini kooperatsiyalashdan tushgan foydani taqsimlashda
ularni ishtirok etishi, aksiya va obligatsiyalarga mablag‘larni
investitsiyalash va ular bo‘yicha dividendlar va foizlar olish va h. k. ;
– turli sug‘urta fondlarini tashkil etish va foydalanish bilan
bog‘liq bo‘lgan moddiy ishlab chiqarish korxonalari va sug‘urta
tashkilotlari o‘rtasida vujudga keladigan moliyaviy munosabatlar;
– bank ssudalarini olish va qoplash, ular bo‘yicha foizlar to‘lash
hamda ma’lum to‘lov evaziga vaqtincha foydalanish uchun bo‘sh pul
mablag‘larini banklarga berish bilan bog‘liq bo‘lgan korxonalar va
banklar o‘rtasida vujudga keladigan munosabatlar;
– byudjet va byudjetdan tashqari fondlarni tashkil etish va
foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan moddiy ishlab chiqarish va davlat
o‘rtasida vujudga keladigan munosabatlar. Moliyaviy munosa-
batlarning bu guruhi byudjetga, byudjetdan tashqari fondlarga
to‘lovlar, byudjetdan moliyalashtirish va h. k.;
– korxonalar bilan ularning yuqori boshqaruv tuzulmalari
orasida vujudga keladigan munosabatlar. Bunga "vertikal" o‘zaro
bog‘liqlik deyiladi, tarmoq ichki chegaralarida saqlanib qolgan
moliyaviy resurslarning qayta taqsimlanishi.
Yuqorida ko‘rsatilgan pul munosabatlari korxonalar moliya-
sining mazmunini hosil qilib, xo‘jalik subyektlarining jamg‘ar-
malarini va pul daromadlarini tashkil etish, foydalanish va ularni
moliya-bank tizimining majburiyatlarini bajarish uchun, kengay-
tirilgan takror ishlab chiqarish xarajatlarini moliyalashtirish,
97
ishchilarni moddiy rag‘batlantirish va ijtimoiy xizmat ko‘rsatish
bilan bog‘liq bo‘lgan pul munosabatlari deb aniqlash mumkin.
Mulkchilikning turli shakllari, tarmoqlarning xususiyatlari,
iqlimiy-tabiat omillarning mavjudligi ham moliyaviy o‘zaro
bog‘liqliklarni ko‘p qirrali qilib, ta’sirini o‘tkazadi. Bu asosda
moddiy ishlab chiqarishda moliyaviy munosabatlarning ko‘p
qirraligi, usullarini turli-tumanligidan dalolat beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
