Lim vazirligi samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov, I. I. Ayubov

 
3. Aksiyalar bilan bog‘liq bo‘lgan hosilaviy qimmatli qog‘ozlar 
 
Hosilaviy qimmatli qog‘ozlar bu birlamchi qimmatli qog‘oz 
(aksiya)larning shu bozorda amal qilishi natijasida hosil bo‘lgan 
ikkilamchi qimmatli qog‘ozlardir. Masalan: qiymat qonuni tovar 
xo‘jaligining hosilasidir. Hosilaviy qimmatli qog‘ozlar o‘z egasiga 

---

48 
birlamchi qog‘ozlarni sotib olish va sotish huquqini beradi. Ularning 
qiymati boshqa qog‘ozlar orqali gavdalanadi. 
Qimmatli qog‘ozlar hosilalarini chiqarish va muomalasi qoida-
larini O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi qoshidagi qimmatli 
qog‘ozlar va fond birjalari bo‘yicha Davlat komissiyalari belgilaydi. 
Hosilaviy qimmatli qog‘ozlarning quyidagi turlari mavjud: 

opsion; 

fyuchers; 

depozit tilxatlari; 

varrant; 

privatizatsiya cheklari; 

privatizatsiya kuponlari va h.k. 
Bular bilan operatsiyalar nafaqat birlamchi bozorda, shu bilan 
birga ikkilamchi bozor (birjalar)da hamda «ko‘cha» (chayqov) 
bozorida ham bajarilaveradi. Ammo bu operatsiyalarning asosiy 
qismi fond birjalari oraqli o‘tadi. 
Opsion bu muayyan qimmatli qog‘ozni kelishilgan baho va mud-
datda sotib olish yoki sotish huquqini beruvchi ikki tomonlama 
shartnoma. U egasiga kontrakt (bitim) da kelishilgan bahoda belgi-
langan muddatda qimmatli qog‘ozlarni yoki tovarlarni sotib olish 
huquqini beradi. Opsion sotuvchi uchun sotish, xaridor uchun sotib 
olish huquqini beradi. 
Masalan, aksiyalarni oldi-sotdisida opsion ikki investor 
ishtirokida tuziladi: biri opsionni yozadi va ikkinchisiga o‘tkazadi 
(beradi); ikkinchisi bu opsionni sotib oladi va belgilangan muddat 
ichida va narxda aksiyalarni sotib olish (sotib olishga opsion) yoki 
unga sotish huquqini oladi (sotishga opsion). 
Shuni bilingki, aksiyalarni sotib olish huquqiga ega bo‘lishingiz 
bilan siz bu aksiyalarni sotib olishga majbursiz degani emas. Agar 
opsionda ko‘rsatilgan muddat ichida aksiyalarning narxi oshmagan 
bo‘lsa yoki pasayib ketgan bo‘lsa, opsion egasi o‘z huquqidan foyda-
lanmaydi. Demak, bu misolimiz shartiga binoan 300 so‘m yo‘qotadi. 
Faraz qilaylik, aksiyaning narxi kam miqdorda, aytaylik, 102 
so‘mga oshgan bo‘lsin. Bunday vaziyatda opsion egasi qanday ish 
tutishi lozim? Birinchi navbatda u aksiyaning narxi qachon 
oshganligiga e’tibor bermog‘i lozim. Agar aksiyaning narxi uch 

---

49 
oylik, muddatning boshida (102 so‘mga) oshgan bo‘lsa, unda opsion 
egasi shoshilmasdan payt poylab turishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Agar uch oylik muddatning oxirida oshgan bo‘lsa, unda 
opsiondagi aksiyalarni sotib yuborishi lozim, ya’ni opsionga muvofiq 
aksiyalarni 100 so‘mdan sotib olib, 102 so‘mdan sotib yuborish 
kerak. Bu holda opsion egasining ko‘rgan zarari 100 so‘mni tashkil 
etadi (bu so‘mmaga qo‘shimcha yana vositachiga to‘lanadigan 
xizmat haqi ham kiriishi mumkin). 
Aksiyaning narxi kutilganidek (103 so‘mdan) baland bo‘lgan 
hollarda opsion o‘z egasiga daromad keltiradi. Masalan, aksiyaning 
narxi 108 so‘m bo‘lsa, opsion egasining 100 dona aksiyadan olgan 
daromadi 500 so‘m (800-300)ni tashkil qiladi. 
Shunday qilib, opsion egasi aksiyaning bozordagi kursga qarab 
g‘olib bo‘lishi yoki yutqazishi mumkin. 
Opsion odatda korporatsiya rahbarlarining rag‘batlantirish 
maqsadida keng qo‘llaniladi. Bunda korporatsiya rahbarlari 
ixtiyoriga oldindan o‘rnatilgan kurs bo‘yicha aksiyalar ajratib 
qo‘yiladi. O‘rnatilgan kurs bilan aksiyani sotish bahosi o‘rtasidagi 
farq korporatsiya rahabarlarining opsion evaziga oladigan daromadi 
jami daromadlarining uchidan bir qismini tashkil qiladi. 
Opsionning asosan quyidagi uch turi mavjud: 
Sotib olish uchun opsion (opsion Call) - kelajakda aktivlar 
kursining oshishidan himoya qilish maqsadida xaridorning 
aktivlarini (valyuta, qimmatli qog‘ozlar, tovarlar va h.k.larni) sotib 
olish huquqini (ammo, majburiyatini emas) beruvchi shartnomadir. 
Sotish uchun opsion (opsion put) – aktvilarning kursini 
pasayishidan himoya qilish uchun sotuvchiga o‘z aktivlarini sotish 
imkonini (ammo majburiyatini emas) beruvchi shartnomadir. 
Qo‘sh opsion (opsion tellage) – xaridorga aktivlarni bazis narxda 
sotib olish yoki sotish imkonini beradi. Ammo, baravariga sotish va 
xarid qilish mumkin emas. Qo‘sh (stollaj) opsion sotishga va sotib 
olishga opsion singari baravariga bir xil muddat ichida va turli xil 
narxda sotib olinish holatida vujudga keladi. 
Har bir opsionda muddati ko‘rsatilgan bo‘ladi. Opsionning amal 
qilish sanasi va davri belgilangan muddatdan chiqib ketgan bo‘lsa, u 
holda mazkur opsion qabul qilinmaydi. 

---

50 
Opsionlarning ameriqancha va yevropacha usullari mavjud. 
Yevropacha usulda opsion faqat belgilangan muddatda (kunda) 
ishlatilishi mumkin. Amerakacha usulida esa opsion unda 
belgilangan muddat ichida, istalgan vaqtda ishlatilishi mumkin. 
Opsionning oldi-sotdi jarayoni kontrakt (bitim) tuzish orqali 
amalga oshiriladi. Yakka kontrakt to‘liq lotga tuziladi. LOT – bu 
sotuvga qo‘yilgan bir xil turdagi qimmatli qog‘ozlar yoki boshqa 
aktivlar partiyasi. Bir necha lotlar to‘plami string deyiladi. 
Kontrakt egasi (ya’ni, sotib oluvchi, xaridor) sotuvchiga (ya’ni, 
kontraktni yozib beruvchiga) komission haq to‘laydi. Bu haq 
mukofot deyiladi. Mukofot – kontraktning opsion bahosi. Opsionni 
xarid qiluvchining xavf-xatari (tavakkalchiligi) shu mukofot miqdori 
bilan chegaralangan. Opsion sotuvchining xavf-xatari esa o‘sha 
mukofot miqdoriga kamayadi. 
Fyuchers – bu qimmatli qog‘ozlarni yoki tovarlarni kelishilgan 
muddatda, shartnoma tuzilgan kunda o‘rnatilgan narxda kelgusida 
(ma’lum bir sanada) sotish yoki sotib olish majburiyligi to‘g‘risida 
shartnoma (qa’tiy majburiyat)dir. Opsionda farqi shundaki, fyuchers 
qimmatli qog‘ozlarni sotish yoki sotib olish huquqini beruvchi 
shartnoma emas, balki qa’tiy majburiyatdir. 
Fyuchersning o‘ziga xos xususiyati shundaki, kontrakt tuzish 
chog‘ida sotuvchi qo‘lida hech qanday qimmatli qog‘oz yoki 
moliyaviy instrumentlar bo‘lmaydi. Bu yerda kontrakt shartlari qa’tiy 
belgilangan baho bilan oldi – sotdi bajariladigan kun bahosi 
o‘rtasidagi farqga asoslangan bo‘ladi. 
Fyuchers shartnomasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotib olish amali bilan 
tugamasdan, balki qimmatli qog‘ozga aylanib unda belgilangan harakat 
muddati ichida bir necha marotaba qayta sotilishi mumkin. Shartnoma 
egasi tovarning o‘zgaruvchan bahosini oldindan topishi yoki topaol-
masligi mumkin, foydadan boy berishi yoki daromad olishi mumkin. 
Fyuchers shartnomalari tovar birjalarida vujudga kelgan. 
Fyuchers amallarining soddaligi va ishonchliligi ularni 1972-yilda 
Chikago tovar birjasida keng qo‘llanilishiga asosiy omil bo‘lib 
xizmat qildi. Shu yil moliyaviy aktivlarning fyuchers savdolari 
boshlandi. Bunda tadbirkorlar valyutani, qarz majburiyatlarini va 
boshqa qimmatli qog‘ozlarning birjaviy kurslarini (narxlarini) 

---

51 
haddan tashqari tez o‘zgarishidan o‘zlarini himoya qilish imkoniga 
ega bo‘ldilar. 
Depozit bu kredit muassasalariga saqlash uchun topshiriladigan 
qimmatli qog‘ozlar (aksiya, obligatsiyalar)dir. 
Depozit tilxatlari bu chet el emitentlarining qimmatli qog‘ozlarini 
milliy valyutada denomillashtirilgan ekvivalentini o‘zida aks etti-
ruvchi qimmatli qog‘ozlardir. Ular mavjud fond bozorlariga integ-
ratsiya maqsadida chiqariladi. hozirgi vaqtda har bir mamlakatda 
o‘zining depozit tilxatlari (DT) mavjud. Masalan: 
AQSHdagi DT; 
Evropa mamlakatlaridagi DT; 
Osiyo mamlakatlaridagi DT; 
Bu depozitlarni fond bozorlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llab 
bo‘lmaydi. Chunki: 
1. Bu davlatdagi fond bozoriga tegishli mavjud qonunlar boshqa 
davlatlarning shunga o‘xshash qonunlarila farq qiladi. 
2. Bir mamlakatda qimmatli qog‘ozlarni chiqarish andozalari 
(standartlari) boshqa mamlakatda qabul qilingan andozalarga to‘g‘ri 
kelmaydi. 
3. Qimmatli qog‘ozlarni xarid narxiga qo‘shimcha bo‘lib 
kiradigan xarajatlar turli mamlakatlarda turlicha bo‘ladi: 
* chet el va ichki fond bozoridagi brokerlarga vositachilik haqi; 
* bank depozitlarining xizmat haqi (bozor bahosidan 1% 
miqdorida); 
* sotib olingan qimmatli qog‘ozni yetkazib berilishi uchun 
investor tomonidan to‘lanadigan haq; 
* 2 % miqdoridagi sug‘urta haqi; 
* qimmatli qog‘ozlarni sotib olishdagi yoki sotishdagi valyutalar 
konvertatsiyasi uchun ketadigan xarajatlar; 
* konversiya uchun investor tomonidan to‘lanadigan foizlar; 
* investor uchun valyutani almashtirish kursining o‘zgarishidagi 
xavf-xatar darajasi. 
Mavjud xilma-xillikni bartaraf etish va fond bozorlarida erkin 
muomalani ta’minlash maqsadida depozit tilxatlari qo‘llaniladi. 
Hozirgi vaqtda depozit tilxatlari ichida keng tarqalgan AQSH 
fond bozoridagi dpozit tilxatlari bo‘lib, ular chet el emitentlarining 

---

52 
qimmatli qog‘ozlarini AQSH dollarida denomillashtirilgan ekviva-
lenti sifatida AQSHning birjaviy va nobirjaviy bozorlarida muoma-
lada yuradi. Bugungi kunda AQSHdagi depozit tilxatlarini sotib ol-
gan investorlarning 80 foizini institutsional investorlar tashkil qiladi. 
Depozit tilxatlari bilan bog‘liq faoliyat turlarini maxsus bank va 
investitsiya muassasalari amalga oshiradilar. Ular (diler, broker, trans-
fer-agent, depozitariy, maslahatchi, anderrayter, trast va boshqalar 
sifatida) investor va emitentlarning jahon fond bozorlarida ishtirokini 
ta’minlaydi. Bu muassasalar o‘z daromadlari va mijozlari manfaatlari 
yo‘lida fond va valyuta bozorlarida aktiv faoliyat yuritadilar. 
Varrant bu egasiga muayyan vaqt uchun yoki muddatsiz shart 
bilan shartnomada ko‘rsatilgan narxda qimmatli qog‘ozni sotib olish 
huquqini beruvchi guvohnoma (sertifikat)dir. U amaldagi kapitalni 
iqtisodiyotga safarbar qilish uchun emas, ko‘proq ularni qayta 
taqsimlashda keng qo‘llaniladi. 
Ayrim hollarda varrant qimmatli qog‘ozlarni sotib olishni rag‘bat-
lantirish maqsadida ular bilan birgalikda beriladi. Varrant ombor-
xonalar tovarlarni saqlash uchun qabul qilinganligini tasdiqlovchi 
guvohnoma vazifasini ham bajaradi. U muayyan tovarni sotishga yoki 
kafilikka olinganligini tasdiqlovchi hujjat rolini o‘ynashi mumkin. 
Varrant nomi yozilgan va nomi yozilmagan (taqdim etuvchiga 
tegishli) ko‘rinishlarida bo‘ladi. U qimmatli qog‘oz bozorlarida 
huddi aksiyaga o‘xshab muomalada bo‘ladi. 
Privatizatsiya – bu davlat mulkini, iqtisodiyotdagi davlat sektorini 
xususiylashtirishni 
bildiradi. 
Privatizatsiya 
davlat 
mulki 
monopoliyasini tugatish, erkin sohibkorlik tashabbusiga yo‘l ochish, 
bozor iqtisoliyotini rag‘batlantirish maqsadida amlaga oshirladi. 
Privatizatsiya cheki bu qimmatli qog‘ozlarning maxsus bir turi 
bo‘lib, uni aksionerlik jamiyatlari emas, balki faqat davlat muomalaga 
chiqaradi. Ular o‘z egasiga davlat tasarrufidan chiqarilgan (masalan, 
aksionerlik jamiyati ko‘rinishida xususiylashtirilgan) korxonalarning 
maxsus auksioner (kim oshdi savdosi) oraqli sotuvga qo‘yilgan 
aksiyalariga almashtirib olish huquqini beradi. Shu asosda privati-
zatsiya cheklari fuqarolarni mulk egasiga aylanishini ta’minlaydi. 
So‘nggi yillarda ko‘chmas mulk bozori keng rivojlanib bormoqda. 
Bu esa o‘z navbatida xilma-xil xosilaviy qimmatli qog‘ozlarning 

---

53 
paydo bo‘lishiga olib kelmoqda. Shulardan eng oddiysi mulkiy 
varaqa hisoblanadi. Bu varaqani hohlagan fuqaro yoki xo‘jalik 
yurituvchi sub’ekt uy-joy sotib olish maqsadida (har biri 0,1 m
2
ning 
qiymatiga teng bo‘lgan) bitta yoki bir nechta varaqani sotib olishi 
mumkin. Mulkiy varaqaning soni sotib olishi lozim bo‘lgan 
uy-joydagi xonalar soniga va uning to‘lash imkoniyatiga bog‘liq. 
Mulkiy varaqa fuqarolar qo‘lidagi pulning qadrsizlanishi saqlab 
qoladi. Uy – joyning valyutadagi bahosi har doim oshib borgan va 
bundan keyin ham oshib boradi. Proporsional ravishda mulkiy varaqa 
bahosi ham oshib boradi. Bundan tashqari, mulkiy varaqa 100 foizlik 
likvidlikka ega. Istalgan paytda uning egasi joriy kurs bilan sotib 
olgan tashkilotiga qaytadan sotishi mumkin. 
Konosament – bu yukni tashishga qabul qilinganligi va 
tashuvchining yukni oluvchiga yetkazish majburiyatini tasdiqlovchi 
hujjat, hosilaviy qimmatli qog‘oz. Bu dengizda yuk tashish 
shartlarini aks ettiruvchi transport hujjatidir. Konosament yukni qay 
tartibda tashishidan qa’tiy nazar, uning barcha xili uchun 
berilaveradi. 
Qimmatli qog‘oz bo‘lganligi sababli konosamentda yuk 
to‘g‘risida barcha rekvizitlar bo‘lishi shart. Aks holda u rasmiy 
hujjat, qimmatli qog‘oz bo‘la olmaydi. Konosament bir necha 
nusxada yoziladi. Konosament quyidagi turlarga bo‘linadi: 

Nomi yozilgan konosament, ya’ni uni oluvchining ismi-sharifi 
yoziladi. 

Orderli konosament. Yukni jo‘natuvchi yoki yukni qabul 
qiluvchi yoki bankning buyrug‘iga binoan yuk shu hujjat asosida 
qaytarib beriladi. 

Nomi yozilmagan (taqdim etuvchiga tegishli) konosament. Yuk 
borib tushgan portdan yukni olish huquqini beradi. Faqat mazkur 
hujjat qo‘lida bo‘lsa bas. 
Xedjirlash bu fyuchers, opsion, varrant kelishuvlarida (asosiy 
qimmatli qog‘ozlarning oldi-sotdisi bilan bir vaqtning o‘zida 
bo‘lganligi sababli) narx va foyda xavf-xatarini sug‘urta qilish 
shakllaridan biridir. Xedjirlash sotuvchi (xaridor) shartnomani tuzish 
bilan ayni bir vaqtda o‘z savdosiga teng keladigan, aytaylik, fyuchers 
shartnomalarini xarid qiladi (yoki sotadi).

---

54 
Xedjirlash: 
–
tomonlar ko‘radigan ehtimoldagi ziyonini kamaytirish imkonini 
beradi; 
–
tovar narxi o‘zgarishi bilan ko‘riladigan zarar fyuchers bo‘yicha 
olinadigan yutuq bilan belgilanadi; 
Bank, birja, tijorat amaliyotida valyuta sug‘urta qilishning turli 
usullari ham xedjirlash deb yuritiladi.