Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

3.  V.  I.  Leninning  iqtisodiy qarashlari
XIX 
asming oxiri va 
XX 
asr boshlaridagi Rossiyadagi ijtimoiy-siyosiy 
o‘zgarishlarV. I. Lenin (1870-1924) nomi bilan bog'landi. U marksizmning 
Rossiyaga tarqalishi,  Rossiyada kapitalizm rivojlanishi, sotsialistik inqilob 
nazariyasi va sotsializm qurilishi bilan bog‘liq nazariyalami ishlab chiqdi, 
marksizm iqtisodiy ta’limoti Rossiya muhiti nuqtayi nazaridan rivqjlantirildi. 
U  o‘zining 
XIX 
asming  90-  yillarida  yozgan  «Rossiyada  kapitalizm 
taraqqiyoti»,  «Bozorlar xususidagi masalaga doir» asariarida Rossiyadagi 
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar,  rus jamiyatining  tabaqalashuvi,  Rossiyada 
kapitalizm taraqqiyotining o‘ziga xos jihatlari, ishchilar sinfining shakllani- 
shi, Rossiyadagi agrar munosabatlaming o‘ziga xoshgi masalalarini tadqiq 
etdi. U takror ishlab chiqarish nazariyasini rivojlantirib, kapitalning organik 
tuzilishi  haqida,  uning  o‘sib  borishi  sharoitida  kapitalni  takror  ishlab 
chiqarish  sxemasini  chizib  berdi.  U  ana  shu  tahlilga  asoslanib,  ishlab 
chiqarish  vositalari  ishlab  chiqarishning  iste’mol  buyumlari  ishlab 
chiqarishga nisbatan ustun o‘sish qonunini ochdi.
Lenin  Rossiyada agrar masala juda muhim siyosiy-iqtisodiy muammo 
ekanligini inobatga olib  «Agrar masala» va «Marksni tanqid  qiluvchilar» 
(1901),  «Dehqonchilikda kapitalizm rivojlanishi qonunlari haqida yangi 
m a’lumotlar» kabi asarlarni yozdi.  Ularda «yer unumdorliginini pasayib 
borish qonuni»  haqida  qarashlami  tanqid  qildi,  yer rentasining vujudga
118

---

kelishining ikkita sababi borligini — yerga xususiy mulkchilik monopoliyasi 
va yerga  xo'jalik yuritish  obyekti  sifatidagi  monopoliyadan kelib  chiqib 
absolyut va differensial  rentalar haqidagi qarashlarga oydinlik kiritdi.  U 
agrar masalaga doir qarashlarida mayda dehqon xo‘jaliklari barqarorligi 
haqidagi  konsepsiyani  tanqid  qilib,  yerni  milliylashtirishning  iqtisodiy- 
ijtimoiy afzalligini asoslab chiqdi.
Lenin o‘zining «Imperializm-kapitalizmning yuqori bosqichi» asarida 
kapitalizm o‘z taraqqiyotida monopolistik bosqichga o'sib chiqajagini, bu 
bosqichda  iqtisodiyot  va  ijtimoiy  hayotning  ham m a  jabhalarida 
monopoliyalar hukmronlik qilishi natijada erkin raqobat barham topishi, 
bu oqibatda jamiyatning inqirozga yuz to‘tishini bildirishi, endi u o‘zidan 
ko'ra ilg'orroq ijtimoiy tuzumga moddiy zamin tayyorlashi sotsializmning 
arafasiga aylanishi haqidagi g'oyalarni ilgari surdi.
Leninning bir qancha asarlarida sotsialistik jamiyatning nazariyasi va 
uni  barpo  etishning  amaliy  yo'llarini  ishlab  chiqildi.  U  Rossiyadagi 
sotsialistik inqilobning (1917) amalga oshirishning tashkilotchisi va rahbari, 
birinchi  proletar  hukumatining  raisi  darajasida  faoliyat  ko‘rsatdi.  U 
sotsializmga o ‘tish davri ko‘p ukladli bo‘lishi, ishlab chiqarish vositalarida 
umumxalq va  kooperativ  mulkchilik xarakteri  bo‘lishi, jamiyatning  bir 
markazdan, rejalashtirish asosida boshqarilishi, ilmiy-texnika taraqqiyoti 
va  m ehnatni  tashkil  etishning  sotsializmga  xos  usullari,  m ehnat 
unumdorligini joriy etish  kabi  qator masalalarda o‘z  qarashlarini bayon 
etadi.