Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

«Iqtisodiy  jadval»  -F .  Kenening  asosiy  asari,  unda  takror  ishlab 
chiqarish  jarayoni-m oddiy  n e ’m atlarni  ishlab  chiqarish,  taqsimlash, 
almashtirish va iste’mol qilish tahlil etiladi.  Ijtimoiy mahsulotning takror
97

---

ishlab  chiqarilishi  qishloq  xo‘jaligidagi  uch  sinf-  yer  egalari,  ijarachi 
kapitalist va fermerlar timsolida qarab chiqilgan.  Bu asar ishlab chiqarish 
jarayonini takror hosil qilishning shart-sharoitlarini tahlil etgan birinchi 
yirik tadqiqot mahsulidir.

---

VIII  bob  KLASSIK  SIYOSIY  IQTISOD
1.  Klassik iqtisodiy  maktab  vujudga  kelishining  tarixiy sbart- 
sharoitlari
XV-XVII asr oralig‘ida Yevropadagi asosiy mamlakatlar merkantilizm 
iqtisodiy nazariyasining ta’sirida edilar. XVII asiga kelib vaziyat bir muncha 
o‘zgardi. Merkantilizm o‘rniga yangi klassik iqtisodiy maktab vujudga keldi.
Har  qanday  yangi  g‘oya,  yangi  fikr,  yangi  ta’limotlar  o‘z-o‘zidan, 
tasodifan yuzaga kelmaydi. Yangi ta’limotni vujudga kelishiga m a’lum bir 
sabablar,  davr o'zgarishlari,  o‘sha davrdagi muhit,  shart-sharoitlar sabab 
bo‘ladi. Klassik iqtisodiy maktabning vujudga kelishiga sabab, merkantilizm 
ta’limotining  sanoatlashayotgan  sohibkorlar  talablariga  javob  bermay 
qo‘yganlari bo‘ldi. Paydo bo‘l,ayotgan yangi muammolami hal etish yangi 
yo'nalish  tarafdorlari  zimmasiga  to ‘g‘ri  keldi.  XVI  asming  o‘rtalarida 
boshlangan  manifaktura  davri  XVII  asrga  kelib  sanoatning  ayrim 
tarmoqlarining rivojlanishiga olib keldi.  Ayni vaqtda,  qishloq xo‘jaligida 
ham  bozor  munosabatlariga  vujudga  kela  boshladi.  Angliya  dunyoda 
iqtisodiyoti  eng rivojlangan  mamlakatga  aylandi.  XVIII  asrga  kelib,  bu- 
yerda  tovar  ishlab  chiqarish  munosabatlari  faqat  savdoda  emas,  balki 
sanoat va qishloq xo‘jaligida ham g‘alaba qozondi. Bu jarayon mamlakatning 
sotsial iqtisodiy taraqqiyotiga yo‘l ochib berdi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning 
rivojlanishiga imkoniyat, tadbirkorlar tashabbusiga erkinlik berishga harakat 
qilgan  yangi  iqtisodiy  tizimning  afzalliklarini  nazariy jihatdan  asoslab 
beradigan iqtisodiy ta’limotlar yuzaga kela boshladi.
Demak,  bu  davrga  kelib  iqtisodiy  ta’limotlami  rivojlantirish  uchun, 
ya’ni  iqtisodiyotni  obyektiv  tahlil  qilish  uchun  qulay  sharoit  yaratildi. 
Mana shu sharoitda yashab, ijod qilgan U.  Petti, P. Buagilber, A.  Smit, D. 
Rikardo va klassik siyosiy iqtisod maktabning boshqa vakillari iqtisodiyotni 
ilmiy nuqtayi nazardan tadqiq qildilar.  Haqiqatan ham mazkur davr yangi 
klassik siyosiy iqtisod maktabining boshlanganini bildiradi. Uning «klassik» 
deb atalishining sabab, ko‘plab nazariy va metodologik qoidalari chinakam 
ilmiy bo‘lib, ular zamonaviy iqtisodiy nazariya asosini tashkil etadi.
Klassik siyosiy iqtisod namoyandalari birinchi marotaba mehnatning 
qiymat nazariyasiga asos solganlar, tovarlar qiymati uni ishlab chiqarishga 
sarf etilgan mehnat sarflari bilan o ‘lchanishini asoslab berdilar. A.  Smit, 
D.  Rikardolar  tarmoq  xususiyatlarini  hisobga  olmagan  holda  ishlab 
chiqarish  va  moddiy  boylikni  taqsimlash  qonuniyatlarini  o‘rgandilar.
99

---

Ularning  ilmiy  tadqiqotlari  ko‘proq  tovar,  pul,  ish  haqi,  foyda  kabi 
kategoriyalami mohiyatini ochishga qaratilgan edi.  Birinchi marotaba ular 
ijtimoiy xo‘jalik taraqqiyotida bozoming o‘mini belgilab berdilar.
Klassik iqtisodchilar boylik faqat qishloq xo'jaligidagina emas, sanoat, 
transport, qurilish va boshqa xizmat ko‘rsatish sohalarida ham yaratilishini 
isbotlab berdilar.