Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

XII 
bob.  MONETARIZM  NAZARIYASI.  SOTSIAL- 
INSTITUTSIONALIZM VA LIBERALIZM TA’LIMOTLARI
1.  Monetarizm  nazariyasi.
Monetarizm nazariyasi Keyns ta’limotiga muqobil bo‘lib, hozirgi zamon 
bozor iqtisodiyoti nazariyasi sifatida o‘tgan asming 50-60- yillarida yaratildi, 
keyinchahk uning  ko‘p jihatlari  boyitildi.  U  iqtisodiy ta’limotlar tarixida 
alohida o‘rin tutadi.  Unga AQSH iqtisochisi Milton Fridman tomonidan 
«Pulning miqdoriy nazariyasiga oid tadqiqotlar» nomli asarda asos solindi. 
Uning  bosh  g‘oyasi,  pul  bozor  iqtisodiyotida  asosiy  figura,  uning 
harakatlantiruvchi kuchi, iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi iqtisodiy vositadir. 
Bu  yerda  pul  shunchaki  ulug‘lanmaydi,  hatto  u  fetishlantiriladi,  ya’ni 
uningsiz hech qanday iqtisodiy faoliyat yo‘q, u mo'jizaviy qudratga ega.
M.  Fridman ta’kidlaydiki, erkin va xususiy tadbirkorlik o‘rtasida ichki 
aloqadorlik, bog‘liqlik mavjud,  faqat iqtisodiy erkinlik sharoitidagina pul 
vositasida  iqtisodiy  samaradorlikka  erishish  mumkin;  davlatning 
iqtisodiyotga aralashuvi bu erkinlikni buzadi, iqtisodiyotning o‘z qonunlari 
vositasida  o‘z-o‘zini  tartiblashtirishga  to‘siqlik  qiladi.  Davlat  faqat  pul 
aylanishini nazorat qilib, baholarini va ishlab chiqarishning barqarorligini 
ta’minlab  tursa  bo‘ladi,  bozorning  o‘zi  o‘z  mexanizmi  bilan  iqtisodiy 
jarayonni tartiblashtiradi.
Monetaristik ta’limotga ko‘ra, pul muomalada yalpi talabni o'zgartirishga 
ta’sir etuvchi, hal qiluvchi vositadir.  Pul massasi ortganda pulning odamlar 
aktivi tarkibidagi ulushi ham o‘sadi.  Buning oqibatida odamlar bu ulushni 
qisqartirishga,  ya’ni  pul  sarfmi  kengaytirishga  intiladilar.  Bu  esa  narx- 
navoning va iqtisodiy faoliyatning o‘sishiga olib keladi. Va nihoyat, buning 
natijasida  pullar  odamlar  o'rtasida  qayta  taqsimlanadi  va  iqtisodiyotda 
barqarorlik tiklanadi. Demak, muomalada pul miqdorining ko‘payishi ishlab 
chiqarish hajmining ortishiga xizmat qiladi. Pul miqdoriga nisbatan bunday 
qarashda Keyns fikriga o‘xshashlikni ko‘rish mumkin. Biroq Keyns bo'yicha 
muomaladagi pul miqdori foiz stavkasi vositasi orqali investitsion talabni 
oshiradi, demak iqtisodiy o‘sishni ta’minlab turadi.  Fridman ta ’limotidagi 
o‘ziga xoslik shundaki, jami talabning o‘sishi ishlab chiqarish hajmining 
qisqa muddatlarda o‘sishiga ta’sir qiladi, uzoqroq muddatda esa u baholar 
darajasiga ta’sir etadi.  Biroq yalpi milliy mahsulotga ta’sir ko‘rsatmaydi. 
Bu pulning miqdoriy ta’limotidagi yangicha talqindir.
Monetarizm ta’limotiga  ko‘ra,  ulaming  ilmiy tadqiqoti  inflyatsiyaga
140

---

yo‘l qo‘ymaslik va iqtisodiy muvozanatni ta’minlashga qaratilgan.  Fridman 
inflyatsiyani  sof  pul  hodisasi  deb  qaraydi,  uni  bartaraf  qilish  uchun 
budjetning  taqchilligini  qisqartirish,  kasaba  uyushmalari  faoliyatini 
cheklash,  aholining  to‘la  bandligi  siyosatidan  voz  kechish  tadbirlarini 
qo‘llashni tavsiya etadi.  Shuningdek,  buning uchun Markaziy bankning 
m u staq illig in i  t a ’m in lash   va  qisqa  m u d d atli  m ak ro iq tiso d iy  
tartiblashtirishdan voz kechish kerak.  Pul miqdorining o‘sishi yalpi milliy 
mahsulotning real ko‘payishiga olib borishi darkor. Bunday holat «monetar 
qoida»  nomini  olgan  edi.  Yana  shu  narsa  qoidaga  kirishi  kerakki,  pul 
emissiyasi  bir  maromda  borishi  lozim.  Shunda  inflyatsiya  cheklanishi, 
barqarorlik ta’minlanishi mumkin.
Monetarizm ta’limotiga ko‘ra faqat Markaziy bankkina ishlab chiqarish 
bilan muomaladagi pul miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlikni ta’minlab turadi. 
Bu ikki omilning nisbati quyidagicha tavsiflanadi:
Hg •  Ihq Pm • Pt
Bu yerda:  Hg — bozordagi narx darajasi;
Ih  — ishlab  chiqarish  hajmi;
Pm  — muomaladagi pul  miqdori;
Pt- pul birligining harakat tezligi.
Monetaristlar  keynschilardan  farq  qilib,  aholini  ish bilan  to‘la band 
qilish  orqali  iqtisodiy  o ‘sishni  ta’minlab  bo'lmaydi,  buning  uchun  esa 
faqat pulga, uning massasiga pul  muomalasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan 
chora-tadbirlarni  ko'rish  kifoya  qiladi,  iqtisodiy  o‘sishga  eng  samarali, 
xavf-xatari kam vosita pul massasini ma’lum me’yorda (yiliga 3-5 foizga) 
oshirib borishdir, deydilar.  Ular bu tavsiyaning ilmiyligini uzoq yillardan 
buyon pul emissiyasi sohasidagi  kuzatishlar tasdiqlashini uqtirishadi.  Bu 
masaladagi me’yor shuki, pul massasining ko‘payishi iqtisodiyotda mehnat 
unumdorligining o‘sishidan  1-2 foiz yuqoriroqbo‘lishi kerak degan fikmi 
bildirishadi.
Monetarizm ta’limotchilari fikricha, iqtisodiy rivojlangan mamlakat - 
larda  odamlarning  iste’mol  qilish  darajasi  ancha  yuqorilashib  ketgan, 
shuning uchun  ularning iste’mol uchun sarf-harajatlarida ham unchalik 
tez o‘zgarish kuzatilmaydi, ular pul sarflarini o'zgarishini rejalashtirishadi. 
Oqibatda  pul  harakatidagi  tezlik  ham  ishlab  chiqarishning  hajmi  ham 
sekin o‘zgaradi.  Ular ijtimoiy-iqtisodiy sohada pul miqdoridagi o ‘zgarish 
bilan narx darajasidagi o‘zgarish o‘rtasida bog‘liqlik mavjudligini nazarda
141

---

tutib, quyidagi xulosani chiqarishgan: bozordagi narx-navo muomaladagi 
pul massasiga bevosita bog‘liqdir, narx shunday vositaki, u talab va taklifga 
bevosita  ta’sir  etish  orqali  iqtisodiy  o‘sishni  rag'batlantiradi,  talab  va 
taklif muvozanatini ta’minlaydi, bu o ‘z navbatida, iqtisodiyotdagi muta- 
nosib taraqqiyotni belgilaydi.
Ushbu nazariyaning  kamchiligi shunda ediki,  u iqtisodiy o ‘sish bilan 
bog'liq  qarashlarni  inkor  etadi.  Masalan,  davlatning  iqtisodiyotga 
aralashuvini tanqid qilish orqali obyektiv ravishda ishsizlikni ko‘paytirishga 
turtki  beradi,  ish  kuchi  potensialidan  foydalanish  darajasini  pasaytirib 
yuboradi, ishsizlik va inflyatsiyani ijtimoiy muammoga aylanishiga sababchi 
bo‘ladi. To‘g‘ri, monitarizm o‘z davrida ijobiy rol o‘ynaydi, u davlatning 
iqtisodiy siyosati darajasiga ko‘tarildi.
Monetaristlar  va  keynschilar  uchun  umumumiy  kamchilik  shunda 
bo‘ldiki,  ular ko‘proq iqtisodiy omillarning ta’sirini ilmiy tahlil qildilar, 
ijtimoiy omillar ta’sirini,  ulaming  iqtisodiy  o‘sishga  olib  keluvchi  kuch 
ekanligini inobatga olmadilar.  G ‘arb mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy 
hayotidagi mavjud  sobiq sotsialistik tuzum bilan .raqobatliligi  sharoitida 
aholining ijtimoiy  ahvolini  yaxshilashga,  ijtimoiy sohalami investitsiya- 
lashga  urg‘u  beriladi  bozor  iqtisodiyotiga  asoslangan  tuzumning  g‘olib 
chiqishiga xizmat qildi.  Monetarizm ta’limotidan kelib chiqadigan xulosa 
shuki,  iqtisodiy  o'sish  va  barqarorlik  muammolarini  tatbiq  qilishda  bir 
taraflama yondashuv foyda bermaydi, aksincha, ko‘p omillik konsepsiyasi 
ta’sirini nazarda tutmoq kerak.  Prezidentimizning « 0 ‘zbekiston iqtisodiy 
islohotlami chuqurlashtirish yo‘lida» asarida bozor iqtisodiyoti sharoitida 
iqtisodiy  o‘sish  va  makroiqtisodiy  barqarorlikning  chuqur  asosi  bo‘lib 
iqtiosdiyotda mb tarkibiy o‘zgarishlar qilish siyosati xizmat qilishi uqtiriladi. 
Bu nazariy xulosa o‘zining ijobiy samarasini berayotganini mamlakatimiz 
misolida ko‘rish mumkin. Zero, keyingi yillarda makroiqtisodiy ko‘rsatkich- 
lardagi barqaror o ‘sish tendensiyasi fikrimizni tasdiqlaydi.  Prezidentimiz 
o‘zining yuqorida zikr etilgan asarida monetarizm nazariyasiga ortiqcha 
baho berilganligi  xususida to‘xtalib,  shunday deb yozgan edi:
«Binobarin  monetarizm  hech  qachon  ishlab  chiqarishni  tanglikdan 
olib  chiqishga qodir bo‘lgan yagona yo‘naltiruvchi va hal  qiluvchi  kuch 
bo‘lgan emas.
Baraarorlashtirish  dasturini  ishlab  chiaish  choe‘ida  ana  shu  aattiq 
monetarizmga tavanmaslik kerak.  Balki muvozanatea keltirilean monetar 
sivosatni  asosiy tarmoalarni va  ishlab  chiqarishni tarkiban aavta tashkil 
ailishni  ao ‘llab-auwatlash sivosati bilan birga ao‘shib olib borishi zarur.
142

---

Eng asosiysi,  aniqlab olingan  ustuvor yo'nalishlardan kelib chiqib,  bosh 
strategik  yo‘lni  belgilab  olishdan  va  makroiqtisodiy  siyosatni  yo‘lga 
qo‘yishdan  iborat».  Yana  shu  narsa  ham  ta’kidlanadiki,  albatta valyuta 
iqtisodiy  barqarorlik,  korxonalar  moliyaviy  ahvolini  mustahkamlash, 
aholini ijtimoiy himoya qilish va iste’mol bozorining kuch omili bo‘lishda 
muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.