L. X. Alimova yosh fiziologiyasi va gigiyena buxoro ‒ 2022 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Gangliyalar, nerv tolalari
Nerv stvoli yoki nerv umumiy perinevral parda bilan qoplangan talaygina nerv tolalaridan iborat. Yakka nerv tolasi esa nerv hujayralarining o`siqlari – akson va dendritlardir. Nerv tolasi o`q silindr va uni qoplovchi plazmatik membranadan iborat. Bu membrana qo`zg`aluvchan. Unda potensialga bog`liq natriy va kaliy kanallari bo`lishi mumkin.
Umurtqali hayvonlarning aralash nervini tashkil qiluvchi tolalar yo`g`onligi, qo`zg`aluvchanligi` qo`zg`alishning ulardan o`tish tezligiga qarab asosiy uch guruhga bo`linadi.
jadval

Tolalar turi	Diametri (mkm)	Qo`zg`alishni o`tkazish tezligi (m/s)	Mutlaq reflakterlik davomiyligi (ms)
A-alfa	13-22	70-120	0,4
A-beta	8-13	40-70	-
A-gamma	4-8	15-40	-
A-delta	1-4	5-15	0,8
B	1-3	3-4	1,2
C	0,5-1,0	0,5-2	2,0

Jadvalda keltirilgan raqamlarga ko`ra, A-turga mansub tolalarning hammasi miyelin bilan qoplangan. A-alfa turidagi tolalar skelet muskullarini nervlaydi. Ular orasida murakkab retseptorlar – muskul duklaridan boshlanuvchi afferent tolalar va skelet muskullarini qo`zg`atib, harakatga keltiradigan efferennt tolalar tafovut qilinadi. A-beta va A-delta tolalar markazga intiluvchi tolalar bo`lib, turli retseptorlardan (taktil, ichki a`zolardagi, haroratni va ba`zi bir og`riqni sezuvchi retseptorlardan) impulslarni MNT ga o`tkazadi. A-gamma tolalar esa afferent tolalardir. Ular muskul duklarining qisqaruvchi elementlarini nervlaydi. B-turdagi tolalarga simpatik va parasimpatik preganglionar tolalar kiradi. C-turdagi tolalarni postganglionar vegetetiv tolalar va teridagi og`riqni sezuvchi retseptorlar, ba`zi termoretseptorlar, hamda bosimni sezuvchi retseptorlar bilan bog`langan afferent tolalar tashkil qiladi.
Neyronning o`siqlari somadan ajralgan holda yashay olmaydi, tola kesilganidan keyin uning soma bilan bolg`liq bo`lmagan periferik qismi nobud bo`ladi. Miyelin va uvalangan tola shimilib ketadi saqlanib qolga Shvann hujayralari markaziy yo`nalishda soma tomon o`sa boshlaydi. Tolaning markaziy uchi yo`g`on tortadi. Undan bir talay shoxchalar chiqadi. Bu shoxchalardan bir qismi Shvann hujayralari hosil qilgan qinga kiradi, periferik to`qima yoki a`zoga yetib olguncha, bir kecha – kunduzda 0,5-4,5 mm tezlikda o`saveradi. O`sha to`qima yoki a`zoda nerv oxirlari hosil bo`lib, ularning nervlanishi asli holiga keladi.