L. X. Alimova yosh fiziologiyasi va gigiyena buxoro ‒ 2022 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

10.2 Energiya almashinuvini boshqaruvi.
Bunda asosiy vazifani bosh miya yarimsharlari po‘stlog‘i bajaradi. Energiya almashinuviga vegetativ nerv sistemasi markazi joylashgan gipotalamus ta’sir ko‘rsatib, simpatik nerv sistemasi energiya almashinuvini kuchaytiradi. Gipofiz, qalqonsimon bez, buyrakusti bezi ham energiya almashinuviga ta’sir etadi. Qalqonsimon bez gormoni tiroksin, buyrakusti bezining adrenalin garmoni energiya almashinuvini kuchaytiradi.
Bosh miya yarim sharlar po‘stlog‘i, targ‘il tana va ko‘ruv do‘mboqlarini olib tashlash issiqliq chiqarish va issiqliq hosil qilishga ta’sir etmasligi tajribalarda ko‘rsatib berilgai. Gipotalamus olib tashlanganda esa hayvon gavda tsmperaturasini boshqarish qobiliyatidan mahrum bo‘lib, poykiloterm bo‘lib qoladi. Issiqlik xosil kilish markazi gipotalamus yon yadrolarining kaudal kismida joylashgan. Xayvonlarni miyasining shukismini shikaslasa ular sovuqka chidolmaydigan bulibkoladi, ularni ximyaviy termaregulyatsiyalari ishlamay qo‘yadi, jumladan sovuqda titramaydi. Fizikaviy termoregulyatsiya (terlash, nafasning kuchayishi) ni gipotalamusning commissura anterior bilan chiasma opticum orasidagi qismi, ya’ni issiqliq chiqarish. markazi boshqaradi. Bu markaz zararlansa, hayvon sovuqqa chidash qobiliyatidan mahrum bo‘lmaydi, lekin operatsiyadan so‘ng yuqori temperaturada hayvon tez qizib ketadi, chunki fizikaviy termoregulyatsiyani ishga soluvchi mexanizm zararlangan.
Bosh miya yarim sharlarini olib tashlash issiqliq hosil qilish va chiqarishga garchi aytarlik ta’sir etmasa ham, issiqliq almashinuviga bosh miya yarim sharlari va ularning po‘stlog‘i ta’sir etmaydi, deb xulosa chiqarish noto‘g‘ri.
Gavda temperaturasini boshqarish (regulyatsiya) da ichki sekresiya bezlari, ayniqsa qalqonsimon va buyrak usti bezlari ishtirok etadi, chunki ularda gormon hosil bo‘lishini nerv sistemasi boshqaradi.
Buyrak usti bezlari ham qonga adrenalin chiqarib termoregulyatsiyada bir qadar rol o‘ynaydi. Adrenadin to‘qimalarda, xususan muskullarda oksidlanish protsesslarini kuchaytirib, issiqliq hosil bo‘lishini oshiradi, teri tomirlarini toraytirib, issiqliq chiqib ketishini kamaytiradi. Shuning uchun adrenalin gavda temperaturasini oshira oladi (adrenalin gipertermiyasi).