Курс иши Мавзу: Онтогенезда даврлаштириш муаммоси

даври», »кризис
давр», «қийин давр» 
каби номларни олган психологик 
кўринишлари билан характерланади. Чунки, бу ёшдаги ўсмирларнинг 
хатги-ҳаракатида муқобил, янги шароитларда ўз ўрнини топа 
олмаганлигидан психик портлаш ҳоллари ҳам кузатилади. Ўз даврида
Л.С. 
Виготский 
бундай ҳолатни 
“психик
ривожланигидаги кризис» 
деб 
номлаган. Кичик мактаб давридан сўнг бола алоҳида олинган шахс 
сифатида ўз-ўзига муносабатини шакллантириш жараёнида асосан икки 
босқични бошидан кечиради. Бу босқичлар ўсмирлик ёшини икки хил 
даврга - кичик ўсмирлик даври ва катта ўсмирлик даврларига тўғри келади. 
Биринчи босқичда ўсмир ўзини ”бола”лардан
ажратиб, энди ўзини 
катгалар оламига мансублигини таъкидламоқчидек бўлади. Катталар 
ҳаётига киришга қизиқиш ўсмирларнинг асосий характеристикалари 
ҳисобланади.
Бу давр учун катталарнинг хатти-ҳаракатларига тақлид қилиш ва 
ўзининг мана шу ярашмаган қилиқларига танқидий баҳо бера олмаслик, 
унинг катта ёшли кишиларга яқин бўлиши, ёрдам бераётган бир гуруҳ 
тенгдошлари билан ортиқ даражада боғлиқ бўлиб қолиши ва шу сингари 
ҳолатлар характерлидир. Иккинчи босқичда ўсмир энди ўзининг ёш бола 
эмаслигига шубҳа қилмайди ва ўзлигини аниқ англай бошлайди, ўз 
шахсини улуғлаб, ўзига хос ҳаракатлар қила бошлайди. Ўсмирларни ўз 
шахслари ҳақидаги фикрлар кўпрок қизиқгиради, улар ўзларини билишга, 
мақсадди ривожлантиришга, тарбиялашга ҳаракат қиладилар. Ўсмирлик 
даврида ички эркинликнинг ўсишида, уз-ўзини англаш лаёқатларида, 
мустақил хатти-ҳаракатларида катта сифат ўзгаришлари юз беради. Бундай 
ўзгаришларнинг юзага келишида ироданинг ҳам аҳамияти катта. Ирода 

---

24 
олйй психик функция сифатида ўсмирнинг эркин ҳаракат қилйш қуроли, 
шунингдек, шахси ривожининг магистрал чизиғи бўлиб ҳисобланади. Бу 
даврга келиб унинг ҳаракатлари ўзи билан ўртоқ бўлган бир гуруҳ 
тенгдошларига боғлиқ бўлмай қолади. Ўртоқлари ўсмирга ўзи 
тўғрисидаги нотўғри тасаввурлардан қайтиб, жиддий ўйлаб кўришга уни 
мажбур қилмоқчи бўлганларида ҳам у бемалол рад жавобини бериши ва ўз 
фикрида қатьий туриб ҳимоя қилиши мумкин. Бу даврда ўзга кишиларнинг 
ички дунёсига ортиқча қизиқиш билан қараш ва ўз хатти-ҳаракатларини 
ўзи тахдил қилиш, ўз-ўзини тарбиялашнинг элементларини юзага келиши 
манна шу иккинчи босқичдаги ўсмирлар ҳаётига хос хусусиятлардир. 
Ўсмирлик даврига кўпинча сўзга кирмаслик, ўжарлик, тажанглик, ўз 
камчиликларини тан олмаслик, урушқоқлик каби салбий хусусиятлар 
хосдир. Ўсмирлар ҳаётда, экранда ва китобларда катгаларнинг 
мустақиллигини ва эркинлигини, уларнинг катга ва қизиқарли ишларини, 
дадил ҳаракатларини, қаҳрамонликларини, атрофдагилар орасидаги 
обрўларини қўрадилар ҳамда ҳавас қиладилар.Ўсмирда