Korxonalarda narx shakllanish jarayonini boshqarish

Har bir firmaning maqsadi shuki, u oʻzining rentabelligini ta’minlash va 
foydaning yuqori boʻlishiga erishish. Bu keng maqsadlar turli yoʻllar bilan 
amalga oshirilishi mumkin. 
Talab nuqtai nazaridan narx. Bozor iqtisodiyotida qaysi tovarning sotilishi bu 
oxirgi qaror tahlil huquqiga ega boʻlgan sotib oluvchiga bogʻliq boʻladi. Shuning 
uchun bozorni boshqaruvchi firma oʻzining bozorga toʻgʻri keladigan qarorlarida 
narxdan kelib chiqishi lozim. 
Egiluvchan narx strategiyasi. Koʻp holda firmalar turli bozor sharoitlarida 
yagona narxlarni qoʻllamasdan, balki bir qator narxlarni qoʻllashadi. Agar mahsulot 
har xil sotib oluvchilarga turli narxlarda sotilsa, bu narxlar egiluvchan hisoblanadi. 
Bu xol sotib oluvchilarning har xilligidan kelib chiqib, ularning narxga boʻlgan 
munosabatlariga bogʻliq boʻladi. Narxlarning egiluvchanligi mintaqalarga, 
sotilayotgan vaqtiga (kuz, kish, bahor, yoz) yoki mahsulotning segment yoki 
shakllariga bogʻliq boʻladi. Iqtisodiyot tili bilan aytganda, bu narxlar 
diskriminatsiyasi deb ataladi.
Narxning bozorga qarab egiluvchanligi. Bu gʻoya foydali boʻlishi uchun firma 
qoʻshimcha ishlab chiqarish quvvatlariga ega boʻlishi va mahsulotni u uchun yangi 
boʻlgan segmentda harajatlarni kuchaytirmasdan sotish imkoniyati boʻlishi kerak. 
Firma imkoni boricha eng kichik narxni qoʻysa ham, kilingan toʻgʻri harajatlar 
qoplanishi kerak. Bunday qarashni roʻyobga chiqarish, eksport tahlil, sotuvchi 
markasi ostida qoʻyiladigan tovarlar yoki mahsulotni ba’zi toifadagi aholiga, ya’ni- 
talabalar, bolalar, qariyalarga sotish bilan bogʻliqdir. Eng muhimi, bu holda past 
narxda sotib oluvchilar mahsulotni yuqori narxda sotib olib, asosiy bozorga halaqit 
berishlarini taqiqlash kerak. 
Mavsumiylik, egiluvchanlik narx. Mavsum boshi va oxiriga qarab qanday 
narx qoʻyilishi kerak, qaysi vaqtda narx qabul qilinadi? Ba’zi sotib oluvchilar 
mahsulotni mavsum boshida sotib olishga tayyor boʻlib, uning narxiga ahamiyat 
bermaydilar; boshqalar boʻlsa, qachon boʻlsa ham sotib olishga tayyor boʻlib, 
mahsulotning narxiga e’tibor beradilar. 
Bu holda firma mavsum boshida katta narx qoʻyib, mavsum oxiriga kelib 
narxni pasaytiradi. Shu sababdan zamonaviy mahsulotlarning mavsumiy narxi 
pasaytiriladi, ertalabki spektakllarga narxni pasaytirish va hokazolar qoʻllaniladi. 
Harajatlarni tahlil qilish – bu soʻzsiz narx strategiyasini ishlab chiqarishga 
tabiiy yondashishdir. Ishlab chiqaruvchi tovarni, uni ishlab chiqarishga ketgan 
toʻgʻri va doimiy qoplashni ta’minlash hamda foyda olishda narxning diapozonini 
aniqlashga yordam beradi. 
Korxona narxni belgilar ekan, harajatlarning jami manzarasi koʻrib 
chiqiladigan, zarar koʻrmaslikni ta’minlaydigan tahlil usulidan foydalaniladi. 
Bunday tahlil narxlarni belgilashda foydali vosita hisoblanadi, ammo tor ishlab 
chiqarish ixtisoslashuv sharoitida oʻzgaruvchan harajatlarni oson hisoblash mumkin 
boʻlgan paytlarda uni qoʻllash yaxshi natija beradi. Zarar koʻrmaslikni tahlil 
qilishdaasosiy e’tibor mahsulot sotish hajmi nuqtasiga, toʻliq daromad toʻliq 
harajatlarga teng boʻlgan, ya’ni na foyda, na zarar boʻlmagan nuqtaga qaratiladi. 
Marketologlar bir qator har xil narxlarni tadqiq etadilar, soʻngra har bir narx uchun 
zaruriy hajmlar qiyoslanadi. 

---

Asosan, narxni oʻzgartirish yoʻli bilan talabga ta’sir koʻrsatish raqobatning 
narx bilan bogʻliq ustunliklarni yaratadi. Narx bilan bogʻliq boʻlmagan raqobat 
usullarida firmalar oʻz mahsulotining oʻziga xos hislatlariga zoʻr beradi, mahsulot 
sotish, tovarlar harakati, reklama, mahsulotni joylashtirish, servis kabi marketing 
qismlariga katta e’tibor beradi. 
Narxni chegaraviy harajatlar boʻyicha belgilash usulini qoʻllash bilan firma 
mahsulotining qoʻshimcha hajm birligini bu mahsulotni ishlab chiqarishning alohida 
qiymatiga sotadi, bu holda harajatlarning faqat bir qismi hisoblanadi, foyda amalga 
oshmaydi. Narx belgilashning bu strategiyasida agar firma ishni toʻxtatish havfi 
ostida qolgan va ishchi kuchini saqlab qolishni hohlagan sharoitlarda naf keltirish 
mumkin. Korxona, firma va kompaniyalarda narxni hisoblash chiqish jarayoni bir 
nechta bosqichni oʻz ichiga oladi. Ushbu bosqichlarning ketma ketligi narxni 
hisoblab chiqish jarayonining pogʻonali modeli deyiladi
Savdoda doʻkonlarga haridorlarning kelishini koʻpaytirish uchun sotuvchilar 
ayrim tovarlarni toʻliq harajatlaridan pastrok baholab, “jalb etuvchi” narxlar 
yaratadilar. Haridorlar oqimi koʻpayadi, ular arzon narxdagi tovarlar bilan birga, 
narxni me’yorda boʻlgan tovarlarni ham harid qiladilar. 
 
Maksimal maqbul narx bu harajatlardan tejash nolga teng boʻlgan narxdir. 
Narx ushbu chegaradan koʻtarilgan sari, mahsulot haridor uchun qimmatlashib 
boradi va aksincha, narx ushbu koʻrsatkichdan kamaysa, haridorning unga boʻlgan 
qiziqishi ortadi.