Kirish I bob: Suv osti arxeologiyasining paydo bо‘lish tarixi

6.Shimoliy-g’arbiy qirg’oqlari: 1995 yillarda dengiz arxeologiyasi inistuti Misrlik hamkasblari bilan birga o’rta yer dengizi qirg’oqlaridan Mars- Matruga tamon sharqiy tamonlarida kuzatuv ishlari olib borilgan tadqiqotlar jarayonida mil. avv. II asrlarda milodiy III asrlargacha bo’lgan davir bilan davirlashtirilgan amforalar topiladi shu tariqa maskur tadqiqotlar natijasida O’rt yer dengizining Misr bilan chegaradosh hududlari haqidagi dastlabki tarixiy tasavurlar hosil qilinadi.
7.Qizil dengiz hududi: 1994 yilda Misr suv osti arxeologiyasi inistituti Qizil dengizda tadqiqot ishlarini olib borildi Saadana oroli hududdida (Curgadidan 18 kilometir janubda joylashgan ) XVIII asrda cho’kib ketgan kema topilib o’rganildi 1995-1997 yildagi suv osti qazuv ishlari jarayonida chini va sopoldan qilingan idishlar kofe va kakos donalari topilgan cho’kib ketgan kemaning uzunligi 50 metir eni esa 15 metir bo’lib 900 tonagacha yuk ko’taradigan yuk kemasi ekanligi aniqlandi va o’rganilib chiqildi.
Umuman olinganda Misr hududidagi suv ostida qolib ketgan yodgorliklar talon-taroj qilishdan va buzilishlardan xoli bo’lgan ular tadqiq etishda tizimlilik, uyushganlik va ilmiylik xususiyatlariga katta etibor qaratmoqda XX asr arxeologiya tarixida “oltin asr” bo’ldi: Tiroya Tutanhamon daxmasi, Xitoydagi maqbaralar majmuasi, Kinass saroyi, Amerika hindulari piramediyalarining ochilishi yerning qadimiy tarixi qay darajada boy ekanligini odamlar ko’z o’ngida namoyon bo’ldi.
Arxeologiyaning turli sohalarda bo’lgani singari suv ostida ham izlanishlar olib borilmoqda 2000 yilning iyunida Yevropa suv osti arxeologiyasi inistutining xodimi Firank Gadio Misrning Abu-Bakir ko’rfazining birqancha hududlariga tadqiqot ishlarini olib borildi natijada suv osti arxeologik izlanishi davomida ikkita qadimiy shahar topilganini rasman e’lon qilindi bu shaharlar Aleksandiryadan bir necha kilometir narida joylashgan edi.
Aleksandiriya shahri mli.avv. 332 yilda Aleksandir Makedoniskiy tamonidan Firavinlar davrida Rakotis nomi bilan muhum bo’lgan manzilgoh o’rniga asos solinadi bu yerning tanlanishi bejiz emasdi: taniqli Yunon yozuvchisi Gomerning yozib qolidirgan malumotiga ko’ra uning qirg’og’ida uncha uzoq masofada bo’lmagan joyda yani Faros oroli joylashgan Aleksandiriyaning tarixi (pilani ) Afinaga to’g’ri kelib Yunoncha to’rtburchak pilaniga ega bo’ldi shaharni to’g’ri ko’chalar kesib o’tgan ularning eng yirigi Kanob bo’li g’ildirak shaklida aylanish mumkin bo’lgan u bor bo’yicha ustunlar bilan bezatilgan bo’lib qadimgi davir yozuvchilarining Aleksandirioya iqlimi haqida fikir yuritib uni bir tarafdan O’rta yer dengizi ikkinchi tamondan Marinet ko’lining suvlari yuvib turganligini yozib qoldirishgan ayniqsa shaharni suv taminot tizimi juda mukamal o’ylagan holda Nil daryosing suvi bilan taminlangan Mariut ko’li kanallar orqli Nil bilan birlashgan ko’l bo’ylarida savdo gavanalari (dengiz bo’ylarida kemalar turar joyi) o’zining boyligi bilan dengiz gavanalari bilan tenglashgan Gebtattabiyaning qurilishi jarayonida Faros oroli va uning qirg;oqlari birlashgan holda ikkita dengiz gavanasi hosil qilingan: Evnosta g’arbiy gavana va katta sharqiy gavana Faros orolida qadimgi dunyoning 7 mo’jizasidan biri balanligi 125 metir teng Faros mayog’i bo’lgan aleksandir o’limidan keyin u tuzgan yirik imperiya uchta asosiy qisimga bo’linib ketdi jumladan Misrni Pitalemeylar sululasi qo’l ostiga o’tib ketadi Aleksandiriya shahari uning poytaxti bo’ldi. Yunonlar hukumronlik qilishiga qaramay davlat boshqaruvi asosan qurilish va memorchilik sohalarida Misrni ananasi saqlanib qolgan Pitalemey I Sater tamonidan diniy islohatlar o’tkazib Yunon va Nisr xudolari sifatlarini o’ziga jalb qilgan Serapis xudosini hosil qilgan. Shuningdek bu yerda Isida ilohasiga ham sig’inish keng tus olgan Aleksandir uzoq davirlar mobaynida madaniyat va fan markazi sifatida namoyon bo’lgan bu yerda qadimgi davirga shuhrat qozongan Aleksandiriya falsafa, maktabiga , eng yirik Aleksandiriya kutubxonasiga asos solingan suv ostidagi Aleksandir Belof Abu-Bakir ko’rfazidagi tadqiqot ishlar ishtirokchisi sifatida ko’plab suratlarni olishga muofaq bo’ilshdi.suv ostida Aleksandir Belof ko’z o’ngida Seraps, Isida ilohalarinimng katta haykallaridan- 1,5 ming yil avval zarb etilgan tila tangalar topildi va suv ostidan olib chiqildi.
Aleksandir Belof 1999 yildan boshlab Firank Gaddio rahbarligida ekispeditsiya (Yevropa suv osti arxeologiya inistuti) azosi sifatida Aleksandiriya va Abu-Kir hududlardagi tadqiqot ishlarida ishtirok etadi bundan tashqari tadqiqot ishlarida bevosita Firansiyaning “Senemarena kino kampaniyasi” tamonidan sifatli foto yoki kino kadir olish maqsadida hamkorlik o’rnatildi arxeologik izlanishlar kunida ikki mahal olib borilgan yani ertalab va oqshomda amalga oshirilgan ish vaqti 3-3,5 soat davom etgan.
Ekispeditsiya mavsumiy ishlari oxirida peres kanferensiya o’tkazilib tadqiqot ishlari natijasi haqda muhokama qilinga.
Antik davir madaniyati o’rniga kelgan Vizantiya va Arab madaniyati Aleksandiriya tarixida o’ziga xos iz qoldirilgan bundan tashqari xiristiyanlikni kirib kelishi natijasida ko’pgina antik madaniyatni buzilishiga yodgorliklarini yoqolishiga asos bo’ldi.
Yepiskop Tiofil buyrug’iga binoan shaharning eng yirik ibodatxonasi bo’lgan Sirapeum vayron qilingan bundan tashqari tabiy ofatlar (zil-zila ) tufayli ko’pgina qadimiy madaniy yodgorliklar, jumladan Faros mayog’i ham talofat ko’rgan balki butunlay vayron bo’lgan.
Aleksandiriya shahri ko’p yillar davomida arxeologlar etiboridan chetga qolib ketgan bo’lib asosiy etibor qadimgi Misr madaniyatiga qaratilgan yani Firavinlar tarixiga ko’proq etibor qaratilgan bo’lib asosa Yunon- Rim bosqichi davri madaniyati nazardan chetga qolgan tarixi tadqiqotchi Genrix Shelemning Aleksandir Makedoniski tarixi shaxsining qabrini izlash va topish uchun qilingan Aleksandiriya sharidagi tadqiqotlari o’z natijasini bermaydi bu esa o’z navbatida arxeoliglarni qiziqishlarini sonishiga ham sabab bo’lgan bo’lsada bundan tashqari Aleksandiriya shaharining yer ustida saqlanib qolgan yodgorliklari yani madaniy qatlami yangi zamonaviy qurilishlar, taraqiyot natijasida yer tagida qolib ketishi yoki buzulishiga sabab bo’lgani bilan suv ostida saqlanib qolgan qadimgi madaniyat Aleksandiriyaning qadimgi tarixini qisman bo’lsada o’z qarida saqlab qoldi.
Bugungi kunda Aleksandiriya shaharida ikkita yirik inistitut: Firank Gadio boshchiligidagi Yevropa suv osti arxeologiya inistuti va Jan Iv Anperre boshchiligidagi Aleksandiriya tadqiqot markazi xodimlari tamonidan arxeologik qazuv ishlarni olib borilmoqda.
Ampyer 1994 yildan buyon Keyt-Bey forti hududdida tadqiqot ishlarini olib borilmoqda ikki yil davomida suv ostidan o’nlab yirik arxeololagik ashyolarni chiqarib oldi shuni takidlash lozimki topilmalar orasidagiranitdan qilingan Firavin kiymidagi Pitalamylar sulolasi vakillaridan birining haykali, shuningdek 75 tonagacha tosh bo’laklarining suv ostidan yer yuzasiga olib chiqishgan bo’lib bu muhum tarixiy voqiya bo’ld ayniqsa tosh bo’laklarining topilishi vayronaga aylangan afsonaviy yetti mo’jizaning biri bo’lgan Faros mayog’ining vayronalari ekanligi tastiqlandi.
Firank Gadio Aleksandiriyaning hozirgi sharqiy porti hududlarida (1992 yilda) va Abu-Kir ko’rfazi (1992 yilda ) hududlaridan tadqiqot ishlarini olib borilmoqda . Aleksandiriyaning suv osti hududlarini tadqiq qilishda yangi zamonaviy texnalogiyalarda foydalangan holda va usullarni qo’lash orqali portning bundan ikki ming yil avvalgi holatini tasavur qilish uchun maxsus kampytur progmalari asosida shaharning juda aniq xaritasi va sexemasi tuzulgan bu xaritalarda shaharning suv ostida qolib ketgan qismining barcha yodgorliklari royxatga kiritildi izlanishlar vaqtida suv ostida Yunon va Misr yozuvli ustunlar, Kopetali devorlari qoldiqlari, Sifnkis,Misr xudolari haykallari, kohin va Firavinlari haykallarini o’rganish uchun bir necha yillar kerak bo’ladi.
Abu-Kir ko’rfazi hududida ikkita qadimiy shaharlarni topilishi bugungi amalga oshirilayotgan tadqiqotlarning yangiliklaridan biri desak bo’ladi bundan tashqari bu hududda ilk tadqiqot ishlari 1994 yildan boshlangan bo’lsada shular qatorida Misr shaxzodasi Amar Tussun tamonidan olib borilgan ko’pgina izlanishlari natijasida qurilish ashyolari,sopol buyumlari topilgan edi.
1997 yilga kelibgina bu hudud Misr suv osti arxeologiyasi tadqiqotchilari inistuti xodimlarini qiziqtirib qo’ygan edi shuning uchun ham ushbu hududda Magnitometrik kuzatuv ishlari olib borish jarayonida suv ostida ko’plab muhim ashyolar topilishi haqida malumot olindi singi arxeologik kuzatuvlar jarayonida quydagi manbalar topilgan yani yettita Sifinkis, o’n beshta haykal bosh qismi (asosan Pitalamylar sulolasiga mansub haykallar) ko’plab miqdorlarda zebu-ziynat buyumlari mis va tila tangalar topildi.
Abu-Kir hududidagi tadqiqotlar jarayonida topilgan topilmalar orasida qora Bazaltga yozilgan iyogrilif tasviri tushurilgan yuzuvli tosh ehg muhum manba sifatida topilgan edi akvalangistlar dastlab uning bir qismini so’ngra oradan ikki hafta o’tgach ikkinchi qismini topib chiqdilar ushbu topilmaning davirlashtirilganda mli.avv. IV asrda Firavin Nektanebil tamonidan Deltaning sharqiy chegarasida bunyod etilgan Softatinda o’n kundan iborat 36 ta dekadalik bosqichda jadval ko’rinishidagi osmondagi yirik yulduzlarning paydo bo’lishi va yuqolishi ko’rsatilgan jadval Misrshunos tamonidan o’rganilib chiqilganda ushbu yulduzlar tun davomiyligini hisoblashda yordam bergan ushbu jadval Misr iyogriliflari bilan to’ldirilgan bo’lib burjlar belgilarsiz tuzulgan.
Bunga o’xshash yodgorliklar Yunon-Rimliklarning juda katta qiziqishiga sabab bo’ldi desak bo’ladi shu sababdan Isuda va Serapis ilohlariga atab Konoba shaharidagi ibotadxonaga ushbu tosh lavhani olib keltirishgan edi.
Umuman olganda bugungi kunda Misrning Aleksandiriya shaxrida tarixni o’rganishda quruqlikdagi arxeologik tadqiqotchilarning, ayniqsa suv osti izlanishlari olib borayotgan izlanishlari o’zining natijasini bermoqda bu esa suv osti arxeologiyasi sohasida ko’proq izlanishlar olib borishga to’g’ri kelmoqda