Kimyo yo’nalishi iii-bosqich 19. 02-guruh talabasi mamadolimova shohidaning “neft va gaz kimyosi”

Tabiiy gaz va neft tarkibidagi parafinlar
Neft bilan birga chiqadigan yo'ldosh gazlar, tabiiy gaz va gazokondensat gazlariga bo'linadi. Tabiiy gaz, asosan. metandan iborat bo‘lib qisman etan, propan. butan. pentan va shular bilan birga azot, vodorod sulfid gazi. CO,, azot oksidi (NO,) gazlari qo'shilib chiqadi. Tabiiy gazningtexnik nomi quruq gaz deyilib, unda metanning miqdori 93 — 99% ni tashkil etadi. Tabiiy gazlar - uglevodorodlar va uglevodorod bo'lmagan birikmalardan tashkil topgan aralashmadir. Ular yer qatlamida gaz holda yoki neft va suvda erigan holda uchraydi. Tabiiy gaz tarkibida uglevodorodlardan tashqari azot (N j. uglerod * (IV) oksidi (CO,), vodorod sulfid (H,S), shuningdek, inert gazlar argon (Ar). geliy (Ne), kripton (Kr). ksenon (Xe) va merkaptaniar mavjud bo'lib. merkaptaniar (ba'zan tiospirtlar deyiladi) juda o'tkir. o'ziga xos hidi bilan ajralib turadi.
Gazlar tarkibidagi metan va og'ir uglevodorodlarga qarab quruq va moyli gazlarga bo'linadi. Agar gazlar tarkibida metan ko'p bo'lsa. quruq va aksincha bo'lsa. moyli gazlar deviladi. Yer qobig'ida gazlar bosim osttda neftning tarkibida erigan holat- da bo'Iadi va neft bilan birga chiqadi. Neft qazib olganda bosim ka- mayganhgi sababli. neftning tarkibidan gaz ajralib chiqadi. Bu gazlar. asosan, moyli (og'ir) gaz bo'lib, tarkibi propan. butandan iborat. Gazokondensat konlaridan chiqay organ gazlar o'zlari bilan gazkon- densatni birga olib chiqadi. Yer yuziga chiqqanda bosim kamayganligi sababli gaz qismi osonlik bilan suyuq qismidan ajratiladi. Gazokondensat gazlarining asosiy qismini metan tashkil etadi. Suyuq qismi esa 2-5%, ba’zan undan ham ortiqroq bo'lib. ular o'zla- rining tarkibi bo'yicha benzin. kerosin. dizel va undan yuqoriroq frak- siyalarni tashkil etadi.
Suyuq alkanlar - uglevodorodlar soni C₅ – C₁₅ gacha bo'lib, normal sharoitda suyuq holatda bo'Iadi. Uglevodorodlarning qaynash haroratiga qarab pentan. geksan, geptan, oktan, nonan. dekan va ularning izomerlari benzin distiliatlari tarkibiga kiradi. Ma'lumki, tarmoqlangan zanjirli uglevodorodlarning qaynash harorati shu tarkibdagi normalparafinlamikidan past bo‘ladi.
Benzin fraksiyasining uglevodorod tarkibi toiaroq o'rganilgan. Oxirgi vaqtlarda dizel fraksivasi (200 - 350 °C) ning ham turli usullar bilan uglevodorod tarkibi o'rganilgan.
Aikanlar molekulasida C₁₆ va undan yuqori parafin uglevodorodlar normal sharoitda qattiq holatda bo'ladi. Geksadekan (C₁₆H₃₄) 18,2 °C da eriydi, texnik nomi setan. Qattiq parafinlar barcha neftlar tarkibida mavjud bo'lib, odatda, 0,1 - 5 % gacha, parafinli neftlarda esa 7-13 % gacha bo‘lishi mumkin. Qattiq aikanlar (C,. dan boshlab) parafinlar neft tarkibida erigan va kristall holatda bo'lib. parafinlar va serezinlar deyiladi. Parafinlar – to’g’ri zanjirli uglevodorodlar aralashmasi bo'lib, serizinlarni strukturaviy ko'rinishi esa tarmoqlangan zanjirlardan iborat bo'ladi. Serezinlarning kristallari parafinlamikiga o'xshash. lekin zichligi va nurni sindirish ko‘rsatkiclilari birmuncha yuqoriroq. Bir xil suyuqlanish haroratida serizinlar parafiniardan molekulyar massasi, qovushqoqiigi va zichligining yuqoriligi bilan farqlanadi. Suyuqlanish harorati 45 °C gacha bo'lgan parafinlami — yumshoq, 45 - 65 5С gacha bo'lganini - o'rtacha va 65 °C dan yuqorisini - qattiq parafin deyiladi. Harorat 40° С dan yuqori bo'lganida parafinlar neftda juda yaxshi eriydi. Yumshoq parafin larda arenlar va sikloalkanlar juda oz miqdorda; qattiq parafinlarda esa nisbatan ko‘proq bo'ladi. Parafinlar va serizinlaming tarkibini tadqiq qilishda nitrolash usuli qo'IIaniladi. Nitrolash usuli orqali olingan natijalarga ko'ra, neft parafinlari tarkibida 25 — 35 % izoalkanlar, serizinlarda esa bu ko'rsat- kich nisbatan yuqori bo'ladi. Sanoatda parafinlar deparafinlash jarayoni orqali turli moy va yoqilg'ilar tarkibidan ajratib olinadi.
Parafinlar neftdan mayda kristall holatda ajratib olinadi, o'zi bilan birga smolasimon moddalar va suyuq qismini olib chiqadi.
Tabiatda serezinlar naftenling neftlarni tarkibida qattiq holda uch- r«ydi. Serezinlar, asosan, tog’ ozekeritdan olinadi. Ular O'rta Osiyoda ham bor. Ozekerit - to'g'ri va tarmoqlangan zanjirli parafinlar aralashmasidan (ikkinchisini miqdori ko'proq) iborat. Neft uzoq vaqt tindirilganida uning tarkibidagi ozekerit qora сho'kma holida ajraladi.
60-yillarda neft tarkibidan izoprenoid tuzilishli uglevodorodlar topilib. ular haqidagi ma’lumotlar fanga kiritildi. Aiifatik izoprenoid- Iarga poliizopren zanjir tuzilishiga o'xshash aiifatik politerpenlar kiradi. Bu guruhga kimvchi uglevodorodlar tarmoqlangan zanjlrida har uch metilen gurnhidan kevin metil o'rinbosarlari bo'lgani uchun izopro- prenni polimerlanish mahsuloti sifatida qarash mumkin va izoprenoidli uglevodorodlar deb nom berilgan. Aslida esa ular alkanlardir. Bu turdagi aikanlar molekulasi. asosan. C₃₀ gacha bo'ladi. Neft tarkibida izoprenoidli uglevodorodlar 3 - 4 % atrofida ayrim hollarda undan yuqori bo'ladi.