Kartashunoslik

 
8-rasm. Yevropa kartasi 2 xil komponovkada tasvirlangan. 
 
 
 
 
 
9-rasm. Dunyo kartasini 2 xil komponovkada ko‘rinishi. 
Ayniqsa, murakkab kompakt bo‘lmagan hududlarni kartalashtirishda ko‘plab 
muammolar vujudga keladi. Bunda hududning uzoqdagi qismi vrezkada (masalan, 
Rossiyaning  Yevropa  qismi  kartalarida  vrezkalarda  uzoqda  joylashgan  Novaya 
Zemlya  oroli  joylashtiriladi)  beriladi.  Boshqa  vaziyatlarda  kartalashtirilayotgan 
hududning  chiqib  qoluvchi  qismi  ramka  doirasidan  chiqadi.  Ba‘zan  vrezkada 
aynan  shu  hudud  takrorlanadi,  biroq  kichraytirilgan  masshtabda.  Bitta  varaqda 
ramkasiz,  erkin  bir  necha  hudud  (yoki  bitta  hudud  bir  necha  marta) 
joylashtirilganda  ―suzib  yuruvchi‖  deb  ataluvchi  komponovkalar  ham  uchraydi. 
Hudud  konfiguratsiyasiga  bog‘liq  holda  ramka  ichida  yoki  uning  tashqarisida 
kartaning  nomi,  legendasi,  masshtabini  joylashtirish  uchun  joy  tanlanadi  – 

---

 
145 
dizaynerlik  qarorlari  variantlari  g‘oyatda  xilma-xildir.  Turli  komponovkalarga 
misollar 10-rasmda keltirilgan. 
 
 
10-rasm. Bir varaqli kartalar komponovkalariga misollar. 
a  –  kartografik  tasvir,  legenda,  masshtab  va  karta  nomini  ramka  ichida 
joylashtirish (Komi Respublikasi); b – vrezka-karta nomini ramka ichida, masshtab 
va ma‘lumotlar janubiy ramka tashqarisida berilgan (Italiya); v – tasvirning qiyshiq 
komponovkasi (Yaponiya); g – hududning bo‘rtgan qismlarining karta ramkasidan 
chiqishi (Afrika); d – kartalarning ‖suzib yuruvchi‖ komponovkasi. 
 
Kartada  tasvirlanadigan  hududni  chegarasini  aniqlash  va  uni  karta 
ramkalariga  nisbatan  joylashtirish,  ramkani  ichida  va  undan  tashqarida  (asosiy 
karta  bilan  uni  ramkasi  orasidagi  bo‘sh  qolgan  joylarda)  kartani  nomini, 
masshtabini,  legendasini,  har  xil  raqamli  va  matnli  ma’lumotlarni,  jadvallarni, 
grafiklarni,  qo’shimcha  va  kesma  kartalarni  hamda  boshqa  shunga  o‘xshash 
ma‘lumotlarni maqsadga muvofiq joylashtirishga komponovka deyiladi. 
Kartani  o‘qish  va  undan  foydalanishni  osonlashtirish  maqsadida  unda 
beriladigan turli xil kartometrik grafiklar, (masalan, topografik kartada chiziqning 
nishabligi  va qiyalik burchagini  aniqlash uchun, kartaning  janubiy  ramkasi  ostida 
beriladigan  maxsus  nomogramma),  hududni  qay  darajada  o‘rganilganligini 
ko‘rsatuvchi  sxemalar,  foydalanilgan  materiallar  (manbalar)  shuningdek  boshqa 
har xil zarur ma‘lumotlar (kartani nomi, nashr qilingan joyi va yili, nashriyot nomi 
va  h.k.)  kartaning  yordamchi  elementlari  deb  ataladi.  Karta  mazmuni  bilan 
bog‘langan,  uni  to‘latadigan,  boyitadigan  va  tushuntiradigan  kesma-kartalar, 
diagrammalar,  blok-diagrammalar,  grafiklar,  profillar,  matnli  yoki  raqamli  va 
sifatli ma‘lumotlar kartaning qo’shimcha elementlari deyiladi. 
Karta  tuzish  jarayonida  komponovka  mas‘ul  kartografik  vazifalar  qatoriga 
kiradi.  Komponovkani  ishlab  chiqish  vaqtida  qator  texnik  sharoitlar  hisobga 
olinadi  (masalan,  kartalarni  nashr  qilish  uchun  ishlatiladigan  qog‘ozni  standart 
kattaligi, tasvirlanayotgan hududni shakli (konfiguratsiyasi) va uni ramka ichidagi 
orientirovkasi,  estetik  taraflarni,  ayniqsa  kartadan  foydalanish  vaqtidagi 
qulayliklarni va boshqalar) Kartalarning komponovkasi ushbu kartani tuzish uchun 
tanlangan proeksiya, masshtab va kartaning formati bilan chambarchas bog‘liqdir.  
Hududning  shaklidan  kelib  chiqib  kartani  nomini,  legendasini,  masshtabini 

---

 
146 
va  boshqa  yordamchi  va  qo‘shimcha  ma‘lumotlarni  ramka  ichida  va  undan 
tashqarida maqsadga muvofiq joylashtirish uchun joy tanlanadi (11-rasm). Har xil 
maket  komponovkalardan  namunalar  11-rasmda  keltirilgan.  Komponovka  uchun, 
―etti marta o‘lchab, bir marta kes‖ degan maqol juda haqqoniydir 
 
 
11-rasm. Maket komponovkalardan namunalar: 
a- kartaning nomini, masshtabini, legendasini va boshqa ma‘lumotlarni karta 
ramkalari  ichida  joylashtirish;  b-  karta  nomini,  masshtabini  va  boshqa 
ma‘lumotlarni karta ramkasidan tashqarida joylashtirish; v- kartasini tuzilayotgan 
hududni  turtib  chiqqan  joylarini  karta  ramkalarini  uzib  chiqarib  joylashtirish;  g- 
kesma (vrezka) kartani joylashtirish.