K I m y o ki my oga oi d atama lar etimilo gi ya si

Turbidimetriya   
Loyqa  eritma  orqali  o‘tgan  yorug‘lik  intensivligini  o‘lchashga  asoslangan  miqdoriy 
analiz usulining nomi. U lotincha turbidus - «loyqa» so‘zidan yasalgan. 
Valentlik   
Ushbu  termin  nafaqat  kimyoda,  balki,  lingvistikada  ham  ko‘p  qo‘llaniladi.  Uning 
ma’nosi biror vazifani uddalay olish qobiliyati, salohiyat degan so‘zlarni ifodalaydi. So‘zning 
ildizi  lotincha  «vale»,  hamda  «valeo»  so‘zlariga  borib  taqaladi.  Lotin  tilida  ushbu  so‘zlar 
«kuchli»,  «quvvatli»  degan  ma’nolarni  bergan.  Undan  kelib  chiqqan  «valens»  so‘zi  esa, 
«ta’sirli»,  «kuchini  o‘tkaza  oladigan»,  «hal  qiluvchi»  ma’nolarini  beradi.  So‘zning  maxsus 
shakli - «valde» esa «baquvvat» degani bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, ushbu terminning tub ildizi 
kuch va quvvat bilan bog‘liq ekan.  
Zamonaviy italyan tilida lotin tilidagi o‘sha «valeo» so‘zidan kelib chiqqan «valoroso» 
so‘zi botir, jasur va qo‘rqmas degan ma’nolarni beradi. Boshqa yevropa tillarida va zamonaviy 
yuridik terminologiyada ham ushbu so‘z bilan o‘zakdosh terminlar mavjud. Masalan, amalda 
kuchga ega hujjatlarni «valid» deyiladi. Qimmatli qog‘ozlarni esa «valoren» deyilishini nemis 
tilida uchratamiz. Valyuta so‘zi ham ushbu termin bilan qarindoshdir.   
Xelatlar   
Yunon tilida chele bu – «qisqich» degani bo‘ladi. Shu sababli ham, xelatlarni ba’zan 
«qisqichsimonlar»  deb  ham  nomlanadi.  Mazkur  nomni  1920-yilda  ingliz  kimyogari  Gilbert 
Morgan hamda, Garri Dryu o‘ylab topgan. Xelatlarda markaziy atom yoki ionni yon tarafdan 
ikki yoki undan ortiq donor ligandlarning atomlari xuddiki qisqichda qisib olganday qurshab 
olgan    bo‘ladi.  Eng  taniqli  xelatlar  bu  –  xelatlovchi  agent  sifatida  etilendiamintetraatsetatli 
ionlar  (ETDA)  tomonidan  hosil  qilingan  birikmalar  bo‘lib,  analitik  kimyoda  aynan  shu 
birikmalar keng qo‘llaniladi. ETDA tuzlari oziq-ovqat sanoatida ozuqaviy qo‘shimcha sifatida 
ishlatiladi  va  siz  ularni  mahsulot  yorlig‘idagi  E385,  E386  kodlari  orqali  tanib  olishingiz 
mumkin.  Gemoglobin,  xlorofill,  B
12
  vitamini  singarilar  ham,  Fe
2+
,  Mg
2+
,  Co
2+
  ionlari  bilan 
hosil qilingan xelat birikmalardir.    
Xirallik   
Bu termin lord Kelvin, ya’ni, Uilyam Tomson tomonidan 1893-yil may oyida Oksford 
universitetida  o‘qilgan  ma’ruzalardan birida ilk  bora qo‘llangan bo‘lib, u,  yunoncha  cheir  – 
ya’ni,  «qo‘l»  so‘zidan  kelib  chiqqan.  Mazkur  termin  bilan  fanda,  obyektning  o‘zining 
ko‘zgudagi  aksi  bilan  nomutanosibligi  tushuniladi.  Kimyoda  esa,  bu  termin  molekulalarga 
nisbatan qo‘llaniladi va fazoda xuddi o‘ng va chap qo‘l bilan ustma-ust tusha olmagani singari, 
xiral molekulalar ham o‘zaro mutanosib bo‘la olmaydi. Ushbu o‘zak so‘zni biz shuningdek, 
xirurg,  xiromantiya,  hamda,  xirot  so‘zlari  tarkibida  ham  uchratishimiz  mumkin.  (Agar  xirot 
so‘zini endi eshitayotgan bo‘lsangiz, hayron bo‘lmang, bu Afg‘onistondagi Xirot shahari nomi 

---

89 
 
emas; biologiyada, xirot deb nomlanuvchi sudralib yuruvchi mavjud. Xirot nomli kaltakesakda 
orqa oyoqlar bo‘lmaydi).