Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Til va ada biyot ta’limi»dan olindi, deb izohlanishi shart

Y

orqinjon ODILOV,

O‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti

O‘zbek tili tarixi va dialektologiya bo‘limi mudiri,

filologiya fanlari doktori

PUBLITSISTIK USLUB TARAQQIYOTIDA QISQARTMA 

SO‘ZLARNING O‘RNI

aytiladi.

7 

Umuman, qisqarma so‘zlarning yasama yoki 

yasama  emasligi  borasidagi  fikrlarda  yakdillik  yo‘q. 

Bizningcha, birikma nomlarni qisqartirish natijasida 

ularning qisqartirilmagan holatidan farqli ma’noga ega 

bo‘lgan yangi birlik yasalmaydi, balki nom shaklan ix-

chamlashadi: 

Mustaqil­ Davlatlar­ Hamdo‘stligi­ –­ MDH,­

Soliq­to‘lovchining­identifikatsion­raqami­–­STIR

 kabi. 

Muayyan birikuv natijasida yangi so‘z yasalishi uchun 

esa yasalish asosi va yasalmaning ma’nosida yangi-

lanish bo‘lishi zarur. Yuqoridagi holatlarda esa birikma 

va uning qisqartirilgan shaklida ma’noviy o‘zgarish yuz 

bermagan.

Ammo ayrim hollarda so‘zlarni qisqartirish 

natijasida yangi yasalma yuzaga keladi. Masalan, 

globallashuv davri publitsistik matnlarida 

Yanis, Kibo, 

Artel

 qisqartmalari qo‘llaniladi: 

Farg‘ona­ viloyatida­

oxirgi yillarda

 

“Bolajon”,­“Sabo”,­“Kibo”­savdo­belgilari­

ostida tayyorlanayotgan poyabzallar o‘zining sifati bilan 

xaridorlar e’tiboriga tushayotgani shunday deyishimizga 

asos bo‘la oladi

 (“Xalq so‘zi” gazetasi). Biz ushbu 

qisqartma so‘zlarning kelib chiqishini o‘rganganimizda 

shu narsa ma’lum bo‘ldiki, 

Yanis Yangiqo‘rg‘on

 va 

Ispaniya

 so‘zlarining bo‘g‘inga teng qismlarini, 

Kibo

 

esa nemis tilida “bola” ma’nosini bildiruvchi 

kinder

 

so‘zining 

ki-

 qismiga o‘zbek tilidagi 

bola

 so‘zining 

birinchi bo‘g‘inini, 

Artel

 qisqartmasi esa 

Ortiqxo‘jayev

 

so‘zidagi 

Ort

- qismini 

elektronikasi

 so‘zidagi 

el

- qismiga 

qo‘shish orqali hosil qilingan ekan. Diqqat qilinsa, 

mazkur qisqartirishlar natijasida mutlaqo yangi birlik 

paydo bo‘lgan, shuning uchun ularni yasama so‘z 

deyish mumkin. 

Ma’lumki, qisqartma so‘zlar ko‘proq publitsistik 

matnlarda namoyon bo‘ladi. Penza davlat universiteti 

tadqiqotchisi T.S.Sergeyeva ham qisqartma so‘zlar-

ning namoyon bo‘lish o‘rni, asosan, publitsistik uslub 

ekanini qayd etar ekan, mavjud tadqiqotlarda qisqart-

ma so‘zlarning quyidagi turlari farqlanishini aytadi: 

 

1) alfavitizmlar – bosh harflardan hosil bo‘lgan qisqart-

malar bo‘lib, ular alifbodagi talaffuz tartibida aytiladi. 

Masalan, KPSS, ChK qisqartmalari Kepeeses, Cheka 

tarzida talaffuz qilingani kabi; 2) akronimlar – birikma 

nomning  bosh  harflaridan  hosil  bo‘lgan  qisqartmalar 

bo‘lib, ular nutqda bir so‘zdek talaffuz qilinadi. Masa-

lan, VAK, NATO kabi; 3) qisqartirish – so‘zlarning dast-

labki bo‘g‘inlaridan yasalgan qisqartmalar: 

препод­

(преподаватель), 

док

  (доктор)  kabi;  4)  chatishish 

– ikki va undan ortiq so‘zni qisqartirib qo‘shish orqali 

yuzaga kelgan qisqartmalar: 

танцпол

 (танцевальный 

пол), 

нарком

 (народный комиссар)

8

 kabi.

Tahlil

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz

25

Tahlil

Tadqiqotchi keltirgan guruhlashdan qisqartma so‘z 

va qisqartirish hodisasi farqlanmagani hamda qisqartma 

so‘zlarning  turlari  yetarlicha  tavsiflanmagani  ayon 

bo‘ladi.  Jumladan,