Jismoniy madaniyat kafedrasi jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanidan

3.Jismoniy tarbiya dars shakillari. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlari - o’quv ishlarining asosiy shakli sifatida

Jismoniy tarbiya darslarida o`quvchilar faoliyatini tashkillash usuliyat

Umumiy ta`lim maktablari, kasb unar va akademik litseylar, gimnaziyalar, 
kollejdlar, oliy o`quv yurtlari va boshqa ta`lim muassasalarida o`tkaziladigan jismoniy tarbiya dasrlarida jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlarida ishtirok etaetgan o`quvchilarning aoliyati boshariladi. O`quvchilar faoliyatini boshqarish deganda mashg`ulot davomida o`qituvchi rejasiga muvofiq jismoniy mashqlarni bajarishni tashkillash uslubiyatini tushunamiz. 
Ta`limtarbiya jaraenida jismoniy tarbiya o`qituvchilari, o`quvchilar faoliyatini jismoniy tarbiya darslarida birvarakayiga (frontal), uzluksiz-ulab, 
guruo`chalarga ajratib, yakkama-yakka va aylanib yurib mashq bajarish 
uslubiyatlari orali tashkillaydilar. 
1. O`quvchi faoliyatini tashkillashning frontal usuliyati deganda guruhdagi barcha o`quvchilarni birvarakayga o`qituvchi bilan birgalikda bir hil vazifani hal qilish uchun mashqni eppasiga bajarishi tushuniladi. Bu uslubiyatning azalligi mashqni bajarish uchun barcha o`quvchilarni teng qamrab olinishidir va ularni birvarakayiga band qilishi bulib, dars (mashg`ulot)da yuqori zichlikka erishiladi hamda yuklamani sur`ati, intensivligi va me`eri barcha uchun bir bulish-ligidadir. Bu uslubiyatdan asosan darsning tayerlov va yakunlov qism-larida, yangi materialni uzlashtirish, takomillashtirish darslarida, ko`proq kichik eshdagi o`quvchilar bilan mashg`ulotlarda foydalaniladi. 
2. O`quvchi faoliyatini uzluksizmulab tashkillash usuliyati. Mashqni 
bajarish navbatini tushuntirishlarsiz, uslubiy kursatma-larni harakatni bajarish ritmiga moslab, xatolarni tuzatish uchun guruhni to`xtatmay, yuqori zichlikka erishish maqsadida harakat faoliyatini to`la bajarish tarzida naomen buladi.
Bu uslubiyatning afzalligi yuklama me`erini, uni xajmini, intensivligini guruhdagi barcha o`quvchi uchun (jismoniy tayergarligidan qat`iy nazar) bi hildi bulishligiga erishishdir. Bu bilan sinf, guruh o`quvchilari umumiy jismoniy tayergarligini baholash, ayniqsa o`quvchilarning uzlari uchun tengdoshlariga nisbatan uz harakat imkoniyatlari darajasini taqqoslash, solishtirish imkoniyati yaratiladi. Asosan darsning tayerlov, yakunlov qismlari hamda yangi materiani uzlashtirish boshlangan darsning asosiy qismida kүproq foydalaniladi. 
3. O`quv guruhi (sin)ni guruhlarga ajratish usuliyatining mazmuni jismoni
rivojlanganligi, jismoniy tayergarligi, darsda qo`yilgan vazifalarni turli-tumanligi, uni hal qilish uchun lozim bulgan jixozlarni xisobga olish bilan, ko`p sonli o`quvchilar guruhini mayda, kichik guruhlarga ajratishdir. U uslubiyatdan asosan darsning asosiy qismida oydalaniladi. O`quvchi faoliyatini tashkillash, guruhchalarga ajratish uslubiyati ta`lim jaraenida jismoniy rivojlanganligi, jismoniy tayergarligini hisobga olib shug`ullanish imkoniyatini yaratadi. Bu uz navbatida o`qitish jaraenini kuchiga yarasha, jismoniy imkoniyatini hisobga olishdek afzalliklarni vujudga keltiradi va ta`lim jaraeni uchun sarflanaetgan vaqtni tejaydi. Har bir guruh o`qituvchi topshirig`i bian mustaqil, alohida vazifani hal qilishga yunaltiriladi. Bu uslubiyat har bir guruh uchun rahbarlik vazifasini bajara oladigan, oldindan tayerlangan, mavzuni texnikasidan xabardor, guruhcha faolini tayerlashni o`qituvchi zimmasiga yuklaydi. 
4. O`quvchi faoliyatini yakkama-yakka tashkillash uslubiyatidan asosan o`quv 
yilining, o`quv choragining, Davlat standarti dasturidagi bulimlarning o`qitib bulingan mavzularini takrorlash darslarida oydalanida. O`quvchilar faoliyatini yakkama-yakka tashkillash o`quvchilardan texnik jihatdan ma`lum nazariy va amaliy bilimlarga ega bulishni, uz-uzini va guruhdoshini hafvsizligini ta`minlay bilish, mashqni kursata olish va eng asosiysi uzlashtirilaetgan, tanishti-rilaetgan, 
Mustakamlanaetgan va takomillashtirilaetgan o`quv materiali, o`quvchilar uchun oldindan urgatilgan mashq texnikasi tanish material bulishi shart. Qolaersa, ayrim darslarda har bir o`quvchi uchun o`quv yilida uzlashtirib ulgurmagan mavzular eki mashqlaridan vazifalar beriladi. Bu usuliyatdan asosan urta va katta maktab eshdagi o`quvchilar bilan o`tkazilgan darslarda foydalanish tavsiya qilinadi. 
5. O`quvchi faoliyatini aylanib yurib mashq bajarish usuliyati orqali 
tashkillash asosan yuqori sin o`quvchilari bilan, rejalashtirilgan o`quv materiali urganib o`lgurganidan so`ng, mashqdanmashqqa o`tish, o`qituvchining buyrug`i (signali), signalisiz mashqni bajargandan so`ng urin almashtirish maqsadida boshqa jihozga o`tish tarzida tashkillanadi. Bu usuliyatning samaraliligi shundaki, vaqt tejaladi, o`quvchilarning barchasi birvarakayiga band buladi, ularda mustaqil shug`ullanishga extiej va instruktorlik malakalari shakllanadi. Bu usuliyatning «Kreystring» deb ataladigan turt hil kurinishi mavjud. 
.O`quvchilarni mustaqil ishlashi mashg`ulotlarni tashkillashning alohida shakli 
siatida ham, belgilangan vazifalarni hal qilish uchun o`quvchi faoliyatini 
tashkillash usuliyati tarzida ham kuzga kurinishi mumkin. Mustaqil ishlashni urgatishning asosiy va xususiy maqsadi mashg`ulotlarda o`quvchilarni mustaqil shug`ullantirilishini tarbiyalash. O`quvchining faoliyatidagi mustaqil ishlash malakasining dasrtlabki belgilari, tashqaridan erdamsiz eki ahamiyatsiz darajadagi erdam bilan ishlashi orqali naomen buladi. O`quvchining mustaqilligining darajasi uni eshiga xos anglashi imkoniyatlari va o`quv materialining mazmuniga bog`liq. Kichik maktab eshidagi bolalarda mustaqillik birinchi navbatda taqlid qilish va uni qaytarish tarzida namoen buladi. O`rta va katta maktab eshida mustaqil ish quyidagicha olib boriladi: 
1. bilimning turli hil manbalari - jismoniy tarbiyaning darsliklari, o`quv va 
kurgazmali qurollaridan foydalanish bilan, 
2. amaliy o`quv materiali - vazialar kursatilgan o`quv kartochkalari, buyurtma 
qilingan mashqlar, urganishni nazorati-kartochkalari, dasturni urgatuvchi 
algoritmlar printsipi asosida tuzilgan vazialar asosida va boshqalar. 
O`quvchilarni o`quv va kurgazmali qurollarni urganish orqali mustaqil ishlari 
ular tomonidan tekst matnini, kuragzmali qurolda ifodalangan mazmunni 
hrgangandan so`ng o`qituvchinin bilimlar nazorati dasturadiga tanlab olingan savollarga va uning turli variantlariga bergan javoblari tarzida namoen buladi.O`quv vazifa kartochkasida (oldin uzlashtirilgan harakat faoliyatlarini 
mustahkamlash, umumiy jismoniy tayergarlik uchun) har bir shug`ullanuvchini bitta dars (eki bir necha dars) davomida jismoniy mashqlar sanalgan buladi. Kartochkalar bo`yicha muvaffaqiyatli ishlash faqat o`qituvchi bilan o`quvchilarni birbirlarini to`la tushunishlari va yaxshi moddiy texnik bazani mavjud bilishligi orqali amalga oshirildi xolos. Bu o`quvchilarga bir-biriga halaqit bermavy, uzini navbati u eki bu snaryada kutmay bajarish imkonini beradi. Buyurtma tarzidagi mashqlar mashq buyurtmaning ma`nosi shundan iboratki, shug`ullanuvchilarga har tomonlamalilik, ma`lum darajadagi xusherlik, uziga ishonishdek xislatlarni namoen qilish talabini quyadigan harakatlar (mashqlar) tavsiya qilinadi. Nazorat qilib ta`lim beradigan topshiriqlar orqali kursatma, vazifa berib darsning vazifasinin hisobga olish bilan o`quvchilarni mustaqil ijodiy faoliyatga yunaltiradi. Bunday topshiriqlar har bir sinf, dars, ta`lim etapi uchun ishlab chiqiladi. Jismoniy tarbiya darslarida quyidagi nazorat-ta`lim topshiriqlarining hillari qo`llaniladi:
a) harakat malakalari va ko`nikmalarini shakllantirish bo`yicha, 
b) umumiy va maxsus jismoniy tayergarlikni amalga oshirish bo`yicha, 
v) harakat faoliyatining tashkillashni ratsional shakllarini anglab olish o`yinlar 
va musobaqalarda individual va guruhlar bilan bajariladigan mashqlarda taktik usullarni maqsadga muvofiq qo`llash orqali. 
Topshiriqning birinchi qismi ta`lim yunalishiga ega (masalan, chigal ezish uchun tavsiya qilingan poyma-poy, chaa mashqlardan ularni ketma-ketligiga rioya qilib kompleksi tuzish), ikkinchi qisminazorat yunalishi (masalan, tuzilgan kompleks bo`yicha sin bilan chigal ezish o`tkazish). Algoritm tipidagi ta`lim programmasi asta-sekinlik bilan qiyinligi oshiriladigan, birbiri bilan uzaro bog`liq komplekslarni va sekin-astalik bilan harakat malakalarini muvaffaqiyatli uzlashtirishga yunaltirilgan o`quv vazifalarini uz ichiga oladi. Kompleks seriyadan iborat o`quv vazifalaridan iborat. Birinchi seriyada uzlashtirilishi kerak bulgan harakat faoliyatini egallash uchun o`quvchilar jismoniy tayergarligi darajasini oshirishga yunaltirilgan mashqlarni uz ichiga oladi. Ikkinchisi urganilaetgan harakat faoliyatidagi dastlabki holatni (eki asosiy elemientni) uzlashtirish uchun mashq beralida. Uchinchi uzlashtirilishi lozim bulgan harakatni bajarilishini ta`minlovchi mashq beralida va uni erdami bilan faoliyat uzlashtiriladi. Turtinchi va beshinchi seriya harakat faoliyatin texnikasini ayrim qismlari (elementlari)ni uzlashtiriligi bilan bog`liq mashqlarni, oltinchi seriya texnikani takomillashtirishga yunaltirilgan mashqlarni uz ichiga oladi. O`quvchilarni mustaqil ishga tayerlashda bajarilishi lozim bulgan mustaqil faoliyatning hajmi, undan kelib chiqadigan maqsad nimadan iboratligiga aniqliq kiritiladi, shuningdek, mashq texnikasini bajarish (agar texnika ularga tanish bulmasa) ya`ni o`quvchilarni bajarishi lozim bulgan vazifa haqida to`liq kursatmalar, tushuntirishlar qilinishi lozim buladi. Jismoniy mashqlarni mustaqil bajarilaetganining asosiy nazorat vositasi, o`quvchilarni harakat faoliyati va ularning javobgarlaridir, shuningdek ularning javoblarini to`g`riligi, xatolarining soni va xarakteri haqidagi o`qituvchining analitik faoliyatidir. Darsda o`quvchilarni mustaqil faoliyati bo`yicha pedagogik zur berishning mantiqiy yakuni, ularning yutuq va kamchiliklarini aniqlash haida o`tkaziladigan muhokamadir.