Jahon tarixi

partizan guruhlarini tuza boshladilar. 1919-yil La-
takiyada ko‘tarilgan qo‘zg‘alon 3 yil davom etdi. Parij tinchlik konferensiya-
sida Suriyani mustaqil davlat deb tan olishgach, Suriya Bosh kongressi qonuniy
mudofaa holati e’lon qildi. 1919-yilning noyabrida joylarda Xalq milliy
kengashi tuzildi. Kengash partizan harakati uchun mablag‘ va qurol to‘plash
bilan shug‘ullandi. Partizan guruhlariga ko‘ngillilarni jalb etdi. Milliy kengash
dekabr oyida Suriya hukumatini tuzdi. Biroq mamlakat amiri Faysalning
Fransiya bilan kelishuvchilik siyosati milliy-ozodlik kurashi kuchayishiga
to‘g‘anoq bo‘la boshladi.
Faysal 1920-yil boshlarida davlat to‘ntarishi o‘tkazdi va parlament tarqatib
yuborildi. Mart oyida o‘zini Suriya qiroli deb e’lon qildi. 1920-yilning
aprel oyida, San-Remo shartnomasiga ko‘ra, Suriya Fransiyaning mandati
nazoratiga berildi. Iyul oyida Fransiya armiyasi Damashq shahriga kiri-
tildi.
Harbiy vazir Yusuf Azma boshchiligidagi vatanparvar kuchlar Fransiya
qo‘shinlariga qarshi tengsiz jang qildilar va katta talafot ko‘rdilar. Qirol
Faysal esa taslimchilik yo‘lini afzal ko‘rdi. U armiyani qurolsizlantirdi,
Damashqni esa Fransiya qo‘shinlariga jangsiz topshirdi. Fransiya harbiy
ma’muriyati Faysalga ishonmas edi. Uni Buyuk Britaniya manfaatlariga
xizmat qiluvchi shaxs, deb hisoblardi. Shuning uchun ham Faysalni
Suriyadan chiqarib yubordi.
1925—1927-yillar Suriya tarixiga milliy-ozodlik kurashining eng yuksalgan
davri bo‘lib kirdi. Chunki 1925-yilning iyul oyida Jabel-Druz viloyatida
dehqonlar ko‘targan qo‘zg‘alon boshlandi. Uning ta’sirida butun mamlakat
miqyosida partizanlar harakati kuchaydi. Qo‘zg‘alonga Xalq partiyasi
(1925-yil fevralida tuzilgan) rahbarlik qildi. 18-oktabrda partizanlar Damashq
shahrini egalladilar. Fransiya armiyasi Damashqdan chiqib ketishga majbur
bo‘ldi.
Biroq fransuzlar 2 kun davomida shaharni artilleriya va havodan
bombardimon qildilar. Oqibatda vatanparvar kuchlar Damashqni tashlab
chiqishga majbur bo‘ldilar. Vaqtdan yutish maqsadida ayyor fransuz harbiy
ma’muriyati vatanparvar kuchlar vakillari bilan muzokara olib boraboshladi.
O‘z ahvolini yaxshilab olgach esa, 1926-yilning may oyida hujumga o‘tdi.
1927-yilning bahoriga kelib qo‘zg‘alonni to‘la bostirishga erishdi. Fransuz
ma’muriyati ayni paytda mahalliy kuchlarga qisman yon bosish siyosatini
ham qo‘llay boshladi.
1928-yilda suriyaliklarga Ta’sis Majlisini chaqirishga ruxsat berdi. Biroq
Ta’sis Majlisi fransuz ma’muriyati o‘ylaganchalik mo‘min-qobil bo‘lib
chiqmadi. Aksincha, Ta’sis Majlisi mamlakat konstitutsiyasiga Suriyaning
Mustaqillik davridagi
og‘ir kurashlar

---

117
Fransiya mandati nazoratiga bo‘ysunishi haqidagi moddani kiritmadi. Bunga
javoban Fransiyaning Suriyadagi Oliy komissari Ta’sis Majlisini tarqatib
yubordi. Suriya parlamentini Konstitutsiyaga bu moddani qo‘shishga majbur
etdi. Suriya parlament respublikasi deb e’lon qilindi. 1933-yilning noyab-
rida parlament ham tarqatib yuborildi. Konstitutsiya bekor qilindi.
Fransiyada xalq fronti hukumati hokimiyat tepasiga kelgach, tashqi siyosat
masalasida ham ba’zi o‘zgarishlar yuz berdi. Chunonchi, yangi hukumat
harbiy yo‘l bilan Suriya masalasini hal etish mumkin emasligini to‘g‘ri
baholay oldi. Suriya Konstitutsiyasi tiklandi. Vatanparvar kuchlar ittifoqiga
kirgan partiya vakillari hukumati tuzildi.
Bu hukumat 1936-yilning sentabrida Fransiya hukumati bilan shartnoma
tuzishga erishdi. Shartnomada Suriyaga 3 yil ichida mustaqillik berilishi
ko‘zda tutilgan edi. Biroq Fransiya parlamenti bu shartnomani tasdiqlamadi.
Aksincha, ikkinchi jahon urushi arafasida Suriya parlamenti yana tarqatib
yuborildi. Konstitutsiya yana bekor qilindi. Biroq bu zarbalar milliy-ozodlik
kurashini to‘xtatmadi.
Fransiya 1940-yilda taslim bo‘lgach, Suriyada ham Germaniya ta’siri
kuchaya boshladi. Biroq bu uzoq davom etmadi. 1941-yilning iyul oyida
ingliz-fransuz armiyasi Suriyaga kirdi. Mamlakatdan fashist agentlari quvildi.
Ikkinchi jahon urushi tufayli qiyin ahvolga tushib qolgan Fransiyaning de
Gol hukumati Suriyaga mustaqillik berishga majbur bo‘ldi. 1941-yilning
27-sentabrida Suriya mustaqil davlat, deb e’lon qilindi.
Birinchi jahon urushi yillarida Iroq hududi Buyuk
Britaniya tomonidan ishg‘ol qilindi. Bu hol
urushdan keyin ham davom etdi. Mamlakatning barcha qismlarida ingliz
mustamlaka ma’muriyati tashkil etildi. Mustamlakachilik siyosati mamlakat
xo‘jaligini halokat yoqasiga keltirib qo‘ydi. Ishchi kuchi yetishmasligi oqibatida
ekin maydonlarining deyarli yarmi tashlandiq holga kelib qoldi. Bu ishga
yaroqli erkak aholining katta qismi dastlab Turkiya armiyasiga, keyinchalik
esa ingliz mehnat korpuslariga safarbar etilganligining oqibati edi.
Mamlakatda ocharchilik yuz berdi. Turli yuqumli kasalliklar keng
tarqaldi. Ingliz mustamlakachi ma’murlari katta yer egalarini o‘z tomon-
lariga og‘dirishga urindilar. Shu maqsadda dehqon jamoalariga qarashli
yerlarni ham qabila shayxlari, diniy va dunyoviy rahnamolarga biriktirib
qo‘yishdi. Biroq bu tadbir Iroqda ham milliy-ozodlik kurashining oldini
ololmadi.
Vatanparvar kuchlar, ya’ni milliy burjuaziya, kichik va o‘rta qabilalar
shayxlari, inglizlarning o‘z faoliyatlariga aralashuvidan norozi bo‘lgan qabila
yo‘lboshchilari, dehqonlar, savdogarlar, ziyolilar, inglizlarga qarshi bo‘lgan
yirik yer egalari, ruhoniylar «Mustaqillik posbonlari» deb ataluvchi jamiyat
tuzgandi. Uning rahbari savdogar Ja’far Abu Timman edi. Jamiyat Iroqqa
to‘la mustaqillik berishni talab etdi.
Iroq

---

118
Inglizlar bilan kelishuvchilar tarafdorlari esa «Iroq vasiyati» deb ataluvchi
jamiyatni tuzdilar. 1920-yilda milliy-ozodlik qo‘zg‘aloni boshlandi. 30-iyulda
Rumeys shahrida yuz bergan qo‘zg‘alon umumiroq ozodlik urushiga aylanib
ketdi. Qo‘zg‘alonchilar mamlakatning katta qismini ozod qilishga erishdilar.
Buyuk Britaniya bu ozodlik urushini bostirish uchun 150 ming kishilik
armiya tashladi. Bu armiya 1920-yilning noyabr oyida ozodlik urushini
bostirishga musharraf bo‘ldi. Ozodlik urushi to‘lqinidan cho‘chib ketgan
Buyuk Britaniya ichki kuchlar madadiga har qachongidan ham kengroq
tayana boshladi. Shularning yordamidagina o‘z mavqeyini saqlab qolishga
intildi. Shu maqsadda oktabr oyida Iroqning muvaqqat hukumatini tuzdi,
1921-yilning 23-avgustida esa Angliyaning sodiq malayi Faysal al-Xoshimni
(Suriyaning sobiq qiroli) Iroq qiroli deb e’lon qilinishiga erishdi. Amalda
esa hokimiyat, mandat tizimi qoidasiga ko‘ra, ingliz Oliy komissari qo‘lida
edi.
1922-yilda inglizlar Iroqqa yana bir og‘ir shartnomani qabul qildirdilar.
Unga ko‘ra, Iroq hukumati xalqaro va moliyaviy masalalarni ingliz Oliy
komissari maslahati bilan hal etishi zarur edi. Bundan tashqari, Iroqda
ingliz qo‘shinlari saqlanib turadigan bo‘ldi. Mamlakat iqtisodiy hayoti ingliz
komissiyasi nazorati ostiga olindi.
1924-yilga kelib Buyuk Britaniya mandat tizimi
yo‘li bilan Iroqda to‘la hukmronlikka erishdi.
«Terkish petrolium» kompaniyasini tuzib, Iroq
neftini qo‘lga oldi. 1927-yilda bu «Iroq petrolium kompaniyasi»ga
aylantirildi. Biroq bu ozodlik kurashini to‘xtata olgani yo‘q. Iroq milliy