Jabborova Sitorabonu Fattox qizining

2.2. Maktabdan tashqari muassalarida turli musiqiy tadbirlarni o‘tkazish uslublari.

Maktabgacha ta’lim muassasalaridagi ertaliklar va bayramlar davlatimizning muhim voqealari bilan bog‘liq tarzda tashkil etiladi. Turli xil bayramlarga bag‘ishlangan ertaliklarda bolalar mamlakatimizning muhim sanalari va bayramlari bilan tanishib boradilar. Bunday eratliklarda musiqa asosiy o‘rinda turadi. Bunday ertaliklarda bolalar qo‘shiq kuylaydilar, raqsga tushadilar, bolalar musiqiy cholg‘ularida ijro etadilar. Bunday bayram-ertaliklar uchun ataylab ssenariylar yoziladi. Ssenariylar mavzusi bayram ruhiga yaqin bo‘lishi, turli xil she’rlar, kuy va qo‘shiqlardan tashkil topgan bo‘lishi kerak. Demak, bayram ertaliklaridagi repertuar xilma-xil bo‘lmog‘i lozim. Tanlanadigan repertuarning mazmuni bayram mazmuni bilan hamohang bo‘lishi muhim. Davlatimiz bayramlaridan tashqari maktabgacha ta’lim muassasalarida hayrlashuv kechalari ham tashkil etiladi. Bunda asosan, tayyorlov guruhlari bolalari ishtirok etib, ular bog‘cha bilan hayrlashib maktabga yo‘llanma oladilar. Bayram ertaliklaridagi ssenariy musiqiy fon ostida namoyish etiladi. SHuning uchun musiqa rahbari har bir, hodisa va holatlar uchun mos bo‘lgan musiqa namunalarini tanlashi o‘ta muhim shartlardandir. Bundan tashqari kecha o‘tkaziladigan zallarni ham bayram kayfiyatiga mos jihozlash darkor. YUqoridagi shartlarni bajarilishi bayram-ertaliklarni ko‘tarinki ruhda o‘tkazilishini ta’minlaydi.

Musiqa mashg‘ulotlari
“Uch ming yillikning bolasi” maktabgacha ta’lim muassasalarining dasturi davlat hujjati bo‘lib, musiqa rahbarini ta’limiy-tarbiyaviy ishi, bolalarni barkamol tarbiyalab maktab ta’limiga tayyorlashini nazarda tutadi. Musiqa mashg‘ulotlarini rejalashtirar ekan, pedagog bolalar aqliy, jismoniy, emotsional yuklamalarini hisobga olish kerak va shunga ko‘ra o‘rganadigan repertuar va faoliyat turlarini ketma-ketligini to‘g‘ri tuzish kerak. O‘quv materialini murakkabligiga ko‘ra xilma-xildir: ko‘proq aqliy faoliyati, diqqatni talab qiladigan vazifalarni mashg‘ulotlar boshida berish kerak. Kuylashdan oldin murakkab jismoniy mashqlarni berish mumkin emas, chunki bunday mashqlar bolalarni nafas olishlarini qiyinlashtiradi. Amaliyotga ko‘ra faoliyat turlarini quyidagicha berish maqsadga muvofiq. Mashg‘ulot boshida kichik musiqiy-ritmik mashqlar ular birorta raqs elementlari ham bo‘lishi mumkin. Bunday harakatlar bola diqqatini jamlaydi.
Ritmik mashqlardan so‘ng bolalar o‘tiradilar va musiqa tinglaydilar. Keyin esa qo‘shiq kuylashga o‘tadilar. Bolalar bir mashq davomida 2-3-ta qo‘shiq kuylashadi. Masalan, marsh, raqs, qo‘shiq jarayonida musiqa savodidan xabardor bo‘ladilar. Bunday mashg‘ulotlar mavzuli mashg‘ulotlar deyiladi. YAna biri bu kompleks mashg‘ulotlardir. Bunda bolalar bilan faqat musiqa, balki, adabiyot va tasviriy san’at bilan shug‘ullanadilar. Bunday mashg‘ulotlar asosida uchta san’atni birlashtiruvchi badiiy obraz yotadi. Masalan, “Qish zavqi”, “Kuz keldi”, “Bahor”. Har bir bolaning musiqiy qobiliyatini va maqsadga muvofiq va har tomonlama ta’lim-tarbiya beruvchi mashg‘ulotlardir. Ularda har xil faoliyat turlari: kuylash, ritmik harakatlar bajarish, musiqa tinglash, musiqa savodi bilan tanishish kabi faoliyatlar uzviy bog‘lab olib boradilar. Musiqa faoliyatini bajarish bolalarni faolroq bo‘lishlariga asos bo‘ladi. Tashkil etiladigan bayramlar ham qiziq va muvaffaqiyatliroq o‘tadi. Musiqa mashg‘ulotlari butun guruh bilan bir vaqtda o‘tkaziladi. Uning mazmuni va tuzilishi bolalar yoshi va beriladigan vazifalarga bog‘liq. Bir yashar bolalarda mashg‘ulotlar qisqa o‘tadi. Bir yarim yashar bolalarda 10-13 daqiqa olib boriladi. Musiqa mashg‘ulotlar 2-guruhdan boshlab haftasiga ikki marta o‘tkaziladi. Musiqa mazmuni – qo‘shiq o‘rgatish, musiqa tinglash, ritmik harakatlar bajarishni qamrab oladi. Bolalarni bilim va malakalariga qo‘yildigan talablar har bir guruh uchun faoliyat turiga qarab tuziladi. Bunday mashg‘ulotlarning qiyinligi shundaki, bolalarning diqqatini bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga ko‘chirish kerak bo‘ladi. SHu ketma-ketlikni reja asosida amalga oshirish murakkabdir. CHunki bolalarning psixologik xususiyatlarini hisobga olsak ular bugun o‘rgangan asarlarini keyingi safar unutishlari mumkin.
Jumladan, maktabgacha ta’lim muassasalaridagi “musiqa” mashg‘ulotlari musiqiy rahbarlari ham maxsus bilimlar, ko‘nikma-malakalar, pedagogik qobiliyat hamda pedagogik mahoratga ega bo‘lmoqlari lozim. Ma’lumki, “musiqa” mashg‘ulotlari to‘rtta musiqiy jarayonni o‘z ichiga oladi:
1. Qo‘shiq kuylash;
2. Musiqa tinglash;
3. Musiqa ostida ritmik harakatlar bajarish.
4. Bolalar musiqiy cholg‘u asboblarini chalish.
Mana shu to‘rtta jarayon bir-biri bilan uzviy bog‘langan holda o‘tilishi maqsadga muvofiqdir. Bolalarda yuqori natijalarga erishish uchun musiqa o‘qituvchisi musiqiy bilimlarni: garmoniya, polifoniya, solfedjio, musiqa nazariyasi, musiqa tarixi, musiqa adabiyoti, musiqiy asar tahlili va yana birorta musiqiy asbobni chalishni bilishi zarurdir.
Bola uchun musiqa quvnoq kechinmalar dunyosidir. Uning oldida bu dunyoning eshigini ochish uchun unda qobiliyatlarni, eng avvalo musiqa oxanglarini to‘g‘ri qabul qilish va emotsional iltifotlilikni o‘stirish lozim. Aks xolda muziqa o‘zining tarbiyaviy funksiyalarni bajara olmaydi.
Ilk bolaligida kichkintoy bola musiqani o‘z atrofidagi tovushlar, shovqinlardan farqlaydi. U o‘z e’tiborini tinglagan kuyga qaratadi ma’lum vaqt jim qoladi, tinglaydi, unga jilmayish, g‘ug‘ulash ayrim harakatlar bilan javob beradi, “ jonlanishlar kompleksini” namoyon qiladi.
Katta bolalar anchagina o‘sgan, psixologik qobiliyatlarga ega bo‘ladilar. Ular hodisalar o‘rtasidagi ba’zi aloqalarni anglaydilar, oddiy umumlashtirishlarni amalga oshira oladilar - masalan, musiqa xarakterini, ijro etilgan kuy yoki qo‘shiqning qaysidir belgilariga ko‘ra quvnoq, shodmon sokin yoki g‘amgin ekanligini aytib bera oladilar. Ularning xarakteriga ko‘ra turlicha bo‘lgan qo‘shiqlarni qanday kuylash kerakligi, tinch xorovodda yoki xarakatli raqsda qanday harakat qilish kerakligi xaqidagi talablar ham tushunarlidir. Musiqa qiziqishlari ham shakllanadi; faoliyatning u yoki bu turiga ya’ni, musiqa janriga moyillik bildiriladi. Olti – etti yoshga kelib badiiy didning boshlang‘ich kurtaklarining namoyon bo‘lishi - asarga va uning ijrosiga baho bera bilish qobiliyatlarining namoyon bo‘lishi- asarga va uning ijrosiga baxo bera bilish qobiliyati kuzatiladi.
Bu yoshda ashula aytiladigan ovoz jarangdorlik, oxangdorlik, xarakatchilik kasb etadi. Bolaning diapazoni tenglashadi, vokal intonatsiyasi ancha barqarorlashadi. Agar to‘rt yoshli bolalar hali ham katta kishi qo‘llab – quvvatlab turishiga muxtoj bo‘lsalar sistemali tarzda o‘qitish natijasida olti yoshli bolalarning ko‘pchiligi musiqa asbobi jo‘rligisiz ham kuylay oladilar.
Musiqa mashg‘ulotlari davomida bolalarning hatti – xarakatlari, o‘quv va ijodiy topshiriqlarni bajarishga yo‘naltiriladi. Ular kuylash jarayonida ijrochilik malakalarini egallaydilar va o‘zlarining sodda ohanglarini badixa qiladilar, turli raqslarni ijro etishda, turli raqs xarakatlarni bajarishda musiqali o‘yin obrazlarini o‘zlaricha ifodalashga urinadilar. Bog‘cha bolalariga kuy va qo‘shiqni kuylatish, o‘yin o‘rgatish va turli o‘zbek milliy cholg‘ulari bilan tanishtirish orqali ularning musiqaga bo‘lgan qiziqishi, xavasi ortib boradi va bu esa muxim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Hozirgi rivojlanish jarayonida ko‘pchilik maktabgacha ta’lim muassasalari, maktablar kompyuterlar, musiqiy markazlar, televizor, radio kabi bir qator yangi axborot texnologiyalari bilan jihozlanmoqda. Bu texnologiyalardan musiqa madaniyati mashg‘ulotlari, darslarida ham foydalanish yuqorida keltirilgan shaxsiy fazilatlarni shakllantirishda juda qo‘l keladi.
1. Bolalarining musiqiy faoliyatlarini uyushtirish shakllarini;
2. “Musiqa madaniyati” dasturi mazmunini, uning g‘oyaviy-nazariy asoslarini, didaktik usul va tamoyillarini;
3. Bolalarning yosh xususiyatlarini;
4. Musiqa mashg‘ulotlari (darslari)da o‘rganiladigan asarlarning badiiy xususiyatlari, tarbiyaviy ahamiyatini;
5. Maktabgacha ta’lim muassasalarida, maktabda va maktabdan tashqari olib boriladigan mashg‘ulotlarning samarali shakl va usullarini tashkil etishni;
6. Musiqa mashg‘ulotlari (darslari)ni konstruksiyalash: reja-konspekt tuzish, kerakli musiqiy asarlarni to‘plash, musiqani o‘rgatishning unumli yo‘llarini izlash;
7. Pedagogik masalalarini formulalash va echish;
8. Bolalarning musiqiy qobiliyatlarini ochib beruvchi ijrochilik musiqiy faoliyatlarini uyushtirish (Bayram ertaliklari tashkil etish);
9. Bolalarda mavjud bo‘lgan bilimlarni, yangi bilimlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirish va hokazolar.
Musiqa mashg‘ulotlar (darslar)i bolalarga o‘z milliy musiqiy tarixlari, musiqaning elementar nazariyasi, jahon musiqa san’ati namoyondalarining ijodi haqida tushunchalar berish, ularda musiqiy madaniyatni, odobni va nafosatni tarbiyalashga asos soladi.
Bolalarda kuylash malakalarini tarbiyalashning o‘z qiyinchiliklari bo‘ladi. Bolalar hali asarni to‘la tahlil qila olmaydilar. SHuning uchun avvalam bor musiqiy rahbar o‘zi qo‘shiqni namunaviy tarzda kuylab bermog‘i lozim. Agar qo‘shiq yozuv lentasida yozilgan bo‘lsa, magnitofonda qo‘shiqni biror bir bolalar xorlari ijrosida eshittirish ham yaxshi natija beradi. Keyin qo‘shiqni qayta-qayta kuylab yod olinadi. Qayta kuylash usulining ikkita sharti mavjuddir:
1) Bola kuylayotganda aynan nima qilishi va nimaga erishishi mumkin bo‘lgan, puxta, aniq bilimga ega bo‘lishi lozim.
2) Bola nimaga erishganini, har bir mashqning qanday natija berganini, qanday xatolarga yo‘l qo‘yilganini bilishi kerak va keyingi mashqlarida xatolarni bartaraf etishi lozim.
Birinchi shartning to‘g‘ri bajarilishi uchun musiqa savodxonligi jarayonini kuylash jarayoni bilan bog‘liqligi, mantiqan bir-biriga mosligiga e’tiborni qaratish darkor. Ikkinchi shartning bajarilishi qayta kuylash mashqining ma’lum bir maqsadga qaratilganligiga bog‘liq. Bunda musiqa rahbari (o‘qituvchisi) har gal qayta kuylanganda mashqni bolalar bilan o‘z vaqtida tahlil qilib borishi zarur. Musiqa rahbari (o‘qituvchisi) kuylashda yaxshi natijalarga erishish uchun quyidagi tadbirlarni o‘tkazishi tavsiya etiladi:
1) Bolalarni ohangdoshlikni his etishlariga erishish;
2) Har bir bolaning individual xususiyatini hisobga olish;
3) Iloji boricha milliy cholg‘u asboblaridan foydalanish;
4) Mashg‘ulot (darslar)da faol qatnashgan, qobiliyatli bolalarni musiqa
to‘garaklariga jalb etish.
Bolalar musiqa mashg‘ulotlarida faqat qo‘shiq o‘rganish yoki musiqa ritmik harakatlarni egallash bilan cheklanib qolmay, balki musiqa rahbari (o‘qituvchisi) ijrosida, plastinka yoki magnit lentalari yordamida musiqa asarlarini tinglaydilar, idrok etadilar. Musiqa asoslarini bolalarga tushuntirish va tanishtirish bolalarning musiqiy bilim saviyasini kengaytiradi. Musiqa asarlarini eshitish mashg‘ulotlarni mazmunan boyitadi, xilma-xilligini oshiradi, mashg‘ulotlarni hayajonli o‘tishiga katta yordam beradi.
Bolalar bilganlaricha javob beradilar. Musiqa rahbari (o‘qituvchisi) bolalarga ko‘rgazmali qurollar yordamida o‘zbek milliy cholg‘u asboblarini ko‘rsatib, birma-bir tanishtirib chiqadi, bolalar bilan fikr almashadi. Bolalarda cholg‘u asboblarida ijro eta olish uchun to‘garaklarga qatnashishni tavsiya etadi. Ko‘rib turganimizdek, musiqa rahbari (o‘qituvchisi) faqatgina qo‘shiqkuylashni emas, balki bir qator musiqiy-nazariy bilimlarga ega bo‘lmog‘i shart. Musiqa mashg‘ulotlari hox u qo‘shiq kuylash bo‘lsin, xoh musiqa tinglash bo‘lsin, xoh nazariy bilimlar bo‘lsin yosh avlodni axloqiy poklik, ma’naviy boylik va jismoniy barkamollikni mujassamlashtirgan har tamonlama etuk shaxs qilib shakllantirishga asos solar ekan.
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, musiqa mashg‘ulotlari (darslari)orqali musiqa rahbari (o‘qituvchisi) bolalarda yuksak ma’naviy, badiiy va axloqiy madaniyatni, milliy g‘urur, vatanparvarlik tarbiyasini, nafosat vabadiiy didni o‘stirishga, tafakkurlarini kengaytirishga, mustaqillik va tashabbuskorlikni tarbiyalashga xizmat qiladi.

Xulosa
Bola shaxsining har tomonlama kamol topishi estetik tarbiyaning axloqiy aqliy va jismoniy tarbiyaning uzviy aloqasi tufayli ro‘yobga chiqariladi. G‘oyaviy – axloqiy ta’sirini amalga oshirilishiga to‘g‘ri ishlab chiqilgan va bolalarning yosh imkoniyatlariga muvofiq tanlangan repertuar yordam beradi. Biroq eng asosiysi - musiqaning o‘ziga xos xususiyati tufayli shakllanadigan “Xissiyotlar maktabi” bo‘lib tinglovchida birgalikda xis qilish tuyg‘usini uyg‘otishdir.
Musiqa mashg‘ulotlarida bilish va aqliy faoliyatlar xam aktivlashadi. Bolalar musiqani diqqat berib tinglar ekanlar ko‘p narsalarni bilib oladilar. Biroq, bunda ular musiqaning eng umumiy xususiyatlari eng yorqin obrazlarinigina idrok etadilar. Agar bolaning oldiga musiqani e’tibor berib tinglash, uning ifoda vositalarini farqlash, qiyoslash, ajratish vazifalari qo‘yilgan bo‘lsa emotsional munosabat o‘z ahamiyatini yuqotmaydi. Bu aqliy xarakatlar bola xissiyoti va kechinmalari doirasini boyitadi hamda kengaytiradi, ularga onglilikni tarkib toptiradi .
Musiqali estetik tarbiyaning garmonikligiga musiqa faoliyatining maktabgacha yoshdagi bolalarga tushunarli bo‘lgan barcha turlaridan, o‘sib kelayotgan insonning barcha imkoniyatlaridan foydalanilgan taqdirdagina ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin. SHu bilan birga pedagogikning vazifalari murakkablashtirilar ekan, bolalarning o‘zlariga xos ta’sirchanliklarini suiste’mol qilmaslik lozim. Musiqa san’ati, uning o‘ziga xos xususiyatlari pedagogning oldiga bir qator spetsifik vazifalarni hal qilishni ko‘ndalang qilib qo‘yadi:
- musiqaga muhabbat va qiziqishni tarbiyalash. Faqat emotsional ta’sirchanlikni va moyillikni o‘sitirishgina musiqaning tarbiyaviy ta’sirida keng foydalanish imkonini beradi;
- bolalarni muayyan uyushtirilgan sistema yordamida turli xildagi musiqa asarlari hamda unda foydalaniladigan ifoda vositalari bilan tanishtirib, ularning taassurotlarini boyitish;
- bolalarda musiqa hamda ashula aytish, ritmika, bolalar musiqa asboblarini chalish sohasida eng oddiy ijrochilik malakalarini shakllantirib, ularni musiqa faoliyatini xilma - hil turlarida qatnashtirish. Ularni musiqa savodining elementlari bilan tanishtirish. Bularning barchasi bolalarga ongli, bevosita, ifodali harakat qilish imkonini beradi;
- bolalarga umumiy musiqa qobiliyatini ( sensor yuqori ladda eshitish, ritmni his qilish qobiliyatlarini) o‘stirish, xonandalik ovozi va harakatlarning ifodalaligini tarkib toptirish. Agar mazkur yoshda bolani aktiv amaliy faoliyatga o‘rgatilsa va qatnashtirilsa uning barcha qobiliyatlari shakillanadi va o‘sadi;
- bolaning musiqa didini kamol topishiga yordam berish . Musiqa haqida olingan ta’sir va tasavvurlar asosida avvalo ijro etilayotgan asarlarga nisbatan tanlash, so‘ngra esa baxolash munosabatlari namoyon bo‘ladi;
- bolalarda musiqaga, eng avvalo - ularning bunday faoliyatlari uchun qulay bo‘lgan musiqa o‘yinlari va xorovodlarga obrazlarni ifodalash tanish raqs xarakatlarida yangi birikmalar qo‘llash, xirgoyi qilish kabi faoliyatlarga ijodiy munosabatni o‘stirish. Bu kundalik xayotda o‘rganilgan repertuardan foydalanish, musiqa asboblarini chalish, ashula aytish, raqsga tushishlarni qo‘llashdagi mustaqillikni tashabbus, ishtiyoqni aniqlash imkonini beradi. Bu imkoniyatlarning namoyon bo‘lish ko‘proq o‘rta va katta maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalar uchun muxim vosita bo‘lib xizmat qiladi