Iqtisodiy-ijtimoiy geografiya fanidan atamalar to’plami: Obyektivlik

Chegara – geosiyosatda ikki turdagi chiziq-chegara va belbog’-chegaralar ajratiladi. Chiziq-chegara dengiz chegarasini anglatsa, belbog’-chegara quruqlikdagi chegarani anglatadi. Sayyoraviy miqyosda harakat qilishni o’z oldiga qo’ygan geosiyosiy blok asosiy vazifasi o’ziga tegishli chiziq-chegarani maksimal darajada kengaytirgan holda raqibinikini imkon qadar toraytirishga harakat qilishdan iborat.

Delimitatsiya (lat.: delimitato – aniqlash) – qo’shni davlatlar xukumatlari o’rtasidagi shartnoma buyicha davlat chegarasi o’tishining umumiy yo’nalishlarini aniqlash hamda uni geografik xaritaga tushirishdir. Delimitatsiya davlat chegaralariga oid diplomatik muzokaralar bilan yakunlanadi va qo’shni davlatlar o’rtasida maxsus shartnomalar tuzilishi bilan mustahkamlanadi. Demak, ajralib qolgan hudud joylashuviga ko’ra anklav bo’lsa, tegishliligiga ko’ra eksklav hisoblanadi. Masalan, Vorux – Tojikiston Respublikasiga tegishli bo’lsa-da, Qirg’iziston Respublikasining ichida joylashgan. Bunda u Tojikiston uchun eksklav, Qirg’iziston uchun anklav bo’ladi.

Demarkatsiya (lat.: demarcatio – ajratish) – joylarda davlat chegara chiziqlarini maxsus chegara belgilarini o’rnatish orqali belgilashdir. Davlat chegaralarini delimitatsiya qilish yuzasidan tuzilgan shartnomalar, xujjatlar va bu materiallar demarkatsiya ishlarini amalga oshirish uchun huquqiy asos bo’lib xizmat qiladi.

Eksklav. Ushbu atama anklavlarga nisbatan ishlatilsa-da, mazkur tushunchalar aynan bir ma’noga ega emas. Binobarin, anklav ham, eksklav ham ayni bir geografik borliq, hudud hisoblanadi. Biroq, anklav boshqa bir geografik borliq – davlat hududlari bilan o’rab olingan kenglikni anglatsa, eksklav geografik borliq – hudud tegishli bo’lgan davlat tomonidan qo’llaniladi. Eksklav so’zining ma’nosi anklavning mantiqan kengaytirilgani bo’lib, lotincha “exo” – tashqi, “claves” – o’rab olingan, ya’ni “hududdan tashqaridagi va boshqa davlat o’rab olgan yer” ma’nosini bildiradi.

Anklav (frantsuzcha, enclave – “qulflab olish”, “o’rab olish”) – bu bir davlatning hamma tomondan boshqa davlat hududi bilan o’rab olingan hududi yoki hududining bir qismi hisoblanadi, ya’ni anklav – bir mamlakatga tegishli, ammo boshqa davlat chegaralari ichida joylashgan hudud hisoblanadi. Jumladan, San-Marino Italiya Respublikasining ichida, ya’ni hamma tomondan uning hududi bilan o’ralgan davlat. Keng ma’noda, anklav – ma’lum bir hudud, predmet, guruh yoki qandaydir hodisaning atrof-muhitdan ajratilganlik holatini ifodalaydi. Jumladan, bu atama siyosat va geografik fanlardan tashqari ko’p sohada o’ziga xos ma’nolarda qo’llaniladi hamda, odatda, bu atama o’rganilayotgan sohadan alohida qism (begona fragment)ning ma’lum bir muhit ichida mavjudligini ifodalash uchun ishlatiladi

Separatizm (lot. separatio-ajratish; frants. Separatismeajratilgan) – ajralishga, alohidalikka intilish; davlatning bir qismi milliy, diniy, etnografik, siyosiy, iqtisodiy sabablarga ko’ra, ajratib olib yangi davlat tuzilmasi tuzish yoki mamlakatning bir qismini muxtoriyatga aylantirish harakati.