Iqtisod va servis

Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy o’sishning asosiy qiymat ko’rsatkichlari quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   YaMM (IMM) yoki milliy daromadning mutloq hajmi va uning o’sish sur’ati;
   
2. 
   YaMM (IMM) yoki milliy daromadning aholi jon bosh hisobiga to’g’ri keladigan miqdori va uning o’sish sur’ati;
   
3. 
   YaMM (IMM) yoki milliy daromadning iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga to’g’ri keladigan miqdori va uning o’sish sur’ati;
   

Iqtisodiy o’sishni aniqlashda har uchala ko’rsatkichdan ham foydalanish mumkin, lekin ularning ahamiyati turlicha.
70 qoidasi deb nomlangan matematikya qinlashivi iqtisodiy o’sishning miqdoriy jihatdan tushunishga yordam beradi. Bundan foydalanib, yillik o’sish foizi berilgan bo’lsa, biror o’lchamni ikki baravar oshishiga olib keladigan yillasonini 70 soniga bo’lish orqali topish mumkin.
Iqtisodiy o’sish modellari va omillari
Iqtisodiy o’sishning barcha modellari «ishlab chiqarish funktsiyasi» kabi mahsulot chiqarish hajmi va sarf qilingan iqtisodiy resurslar miqdori o’rtasidagi bog’liqlikni ko’rsatadi.
Shundan kelib chiqib, iqtisodiy o’sishning ko’pchilik modellarida ishlab chiqarish real hajmining ko’payishi ishlab chiqarish asosiy omillari – mehnat (L) va kapital (K) miqdorining o’zgarishi bilan bog’lanadi
Iqtisodiy o’sish modellari:
Kengaytirilgan Jami Talab Jami Taklif Modeli
Quyidagi rasmda biz jami talab – jami taklif modelidan AQSh iqtisodiy o’sishini ko’rsatish uchun foydalandik. (Model qisqa muddatli va uzoq muddatli jami taklif o’rtasidagi farqni ko’rsatish uchun kengaytirilgan).
Deylik iqtisodning jami talab egri chizig`i, uzoq muddatli jami taklif egri chizig`I va qisqa muddatli jami taklif egri chizig`I boshida AD<sub>1</sub>, AS<sub>LR1</sub> va AS<sub>1</sub> ko’rsatilganidek. Narx darajasi muvozanati va realishlab chiqarish darajasi P1va Q<sub>1</sub> . P<sub>1</sub> narx darajasida qisqa muddatli jami taklif AS<sub>1</sub> ; u tepaga bukilgan chunki qisqa muddatda narx darajasidagi o’zgarishlar korxonalarni ularning ishlab chiqarishlarini o’zgartirishlariga sabab bo’ladi. Uzoq muddatli istiqbolda lekin narx darajalaridagi o’zgarish iqtisodning real ishlab chiqarishiga ta’sir qilmaydi, uzoq muddatli jami taklifni iqtisodning potensial ishlab chiqarish darajasida Q<sub>1</sub> da vertikal qoldiradi. Bu potensial ishlabchiqarish darajasioldinroq gaplashilgantaklif va samaradorlik omillariga bog’liq.
Endi deylik taklif omillaridagi o’zgarishlar (manba va texnologiyalarning miqdori va sifat) uzoq muddatli jami taklif egri chizig`ini o’ngga AS_LR1 dan AS_LR2 ga suradi. Iqtisodning potensial ishlab chiqarishi real ishlab chiqarishning Q₁ dan Q₂ ga kengayishida ko’rsatilgandek o’sadi. Jami talabdagi o’zgarishlarsiz va uzoq muddatli jami taklifda AS_LR1 dan AS_LR2 gao’sadi, real YIMni kengaytiradi va narx darjasini pastaytiradi.

AQShdagi o’sishni jami talab – jami taklif modeli orqali ko’rsatadi. Uzoq muddatli jami taklif va qisqa muddatli jami taklif vaqt o’tishi bilan AS_LR1 dan AS_LR2 ga va AS₁ dan AS₂ ga kabi o’sdi. Shu vaqtning o’zida jami talab o’ngga AD₁ dan AD₂ ga surildi. Bu birlashgan surilishlarning real natijasi real ishlab chiqarishdagi Q₁ dan Q₂ ga o’sish ko’rinishida ko‘rsatilgan iqtisodiy o’sish bo’ldi, shu bilan birga narx darajasida P₁ dan P₂ ga o’sish xolatida ko’rsatilgan past inflyatsiya bo’ldi¹.

2. E.Domar modeli - Bu model mehnat bozorida ortiqcha taklif mavjud bo’lishi, narx darajasining doimiy taqozo qilishini va maµsulot chiqarish hajmi faqat yagona resurs – kapital miqdoriga bog’liq bo’lishini ko’rsatadi. Unga ko’ra investitsiyalarning o’sish sur’ati iqtisodiyotda talab va taklif ko’payishining asosiy omili bo’lib xizmat qiladi.

3. R.F.Xarrod modeli - Bu modelga «tabiiy» o’sish sur’ati tushunchasi kiritiladi. Bu faol aµoli soni ko’payishi va texnika taraqqiyoti natijasida kelib chiqadigan o’sish sur’ati bo’lib, u mehnat va kapital omillarining to’liі bandligini ta’minlaydi.
4. R.Solou modeli - Ishlab chiqarish omillarining o’zaro o’rnini bosish mumkinligi hisobga olinadi. Bu modelda iqtisodiy tahlilning asosiy shart-sharoitlari: kapital keyingi unumdorligining pasayib borishi, ishlab chiqarish miqiyosidan olinadigan samara va kapital xizmat qilish davrining doimiyligi, investitsion lagning mavjud emasligi hisoblanadi.
Iqtisodiy o’sishning 6 asosiy elementlarimavjud. Biz ularni taklif, talabva samaradorlik omillari sifatidaguruhlashimiz mumkin.