|
Tangriyeva Ondagul
BuxDU matnshunoslik va adabiy manbashunoslik
yoʻnalishi 1-bosqich magistranti
Annotatsiya: Mazkur maqolada Navoiyning forsiy tildagi g‘azallari jamlangan “Devoni Foniy” dagi muxtara g‘azallar sharhi va devonning qoʻlyozma nusxalari nashrlari haqida soʻz yuritiladi.
Kalit soʻzlar: “Devoni Foniy”, Muxtara-ixtiro, “Dar javobi g‘azali guzashta”
Azaldan musulmon Sharqi she’riyati tarixini Alisher Navoiy lirikasisiz tasavvur etib boʻlmaydi. Uning lirik merosi oʻzigacha yaratilgan fors-tojik va turkiy she’riyatning davomi boʻlish bilan birga barcha zamonlardagi oʻzbek she’riyatining eng yuksak choʻqqisi hamdir. Har ikkala tilda yuksak badiiy asarlar yarata olish qobiliyatiga ega boʻlgan hassos shoir 45 ming misraga yaqin turkiy tildagi she’rlari va 12 ming misradan ortiq fors-tojik tilidagi nazmiy merosi bilan oʻsha davr she’riyati rivojiga katta hissa qoʻshdi. 7 ta she’riy devon tartib qildi. Har bir devon oʻziga xos farqli va mushtarak jihatlarga egadir. Navoiyning forsiy tildagi merosi “Devoni Foniy”ga jamlangan. “Foniy devoni” — Alisher Navoiyning Foniy taxallusi bilan forsiy tilda yozgan sheʼriy asarlari majmuasi sanaladi. Navoiy bu devonini umrining soʻnggi yillarida, taxminan 1492-1498-yillar orasida tuzgan. Ulug‘ shoir “Muhokamat ul-lugʻatayn” asarida oʻzining forsiy tildagi sheʼrlaridan Xoja Hofiz Sheroziy devoniga oʻxshatib devon tuzganini maʼlum qilarkan, shunday deydi: “Yana forsiy gʻazaliyot Xoja Hofiz tavridakim, jameʼ suxanadolar va nazmpiyrolar nazarida mustahsan va matbuʼdir, tartib beribmenkim, olti mingdan abʼyoti adadi (“baytlar miqdori”) koʻprakdurki, koʻprak ul hazratu (Xoja Hofiz) sheʼriga tatabbuʼ voqeʼ boʻlubdur”. Devondagi sheʼrlarning katta qismini Navoiy salaflari va zamondoshlarining gʻazallariga yozilgan tatabbular tashkil etadi. 554 gʻazaldan 237 tasi Hofiz Sheroziy, 52 tasi Abdurahmon Jomiy, 33 tasi Xusrav Dehlaviy, 25 tasi Saʼdiy Sheroziy, 5 tasi Mavlono Kotibiy, 5 tasi Mavlono Shohiy, 4 tasi Kamol Xoʻjandiy singari ulug‘ shoirlarning gʻazallariga bogʻlangan tatabbulardir. Bunda eng koʻp gʻazal Hofiz Sheroziy gʻazallariga bogʻlangani va uning sheʼrlaridan ilhomlanib yozilgani Navoiyning bu buyuk isteʼdod egasiga ixlosi yuksak boʻlganidan dalolat beradi. Devondan Navoiy (Foniy)ning oʻz original g‘azallari ham oʻrin olgan. Shoir ularni “Muxtara”, “Ixtiro” deb atab, shu yoʻsinda tatabbulardan ajratib koʻrsatgan. Shoirning tatabbu, muxtara sheʼrlarida ishq-muhabbat mavzusi ham dunyoviy, ham tasavvufiy-majoziy uslublarda kuylangan.
Bugungi kunda fanga “Devoni Foniy”ning beshta qadimiy qoʻlyozma nusxalari ma’lum boʻlib, ular chet el qoʻlyozma fondlarida saqlanadi. Jumladan, ikkitasi Fransiya Milliy kutubxonasi (Parij)da, yana ikkitasi Turk islom muzeyi kutubxonasida va “Nuri Usmoniya” kutubxonasi (Turkiya)da, yana biri Tehrondagi Eron Davlat majlisi kutubxonasida saqlanadi. Bu qoʻlyozmalarning aksariyati Navoiy hayotligida koʻchirilgan, ulardan mukammal va toʻligʻi Parijdagi Milliy kutubxonada saqlanayotgan nusxadir. Unda 554 gʻazal, 1 musaddas, 1 marsiya, 72 qitʼa, 73 ruboiy, 16 tarix, 373 muammo, 9 lugʻz (sheʼriy topishmoq) — jami 1131 sheʼr boʻlib, 6197 baytni tashkil etadi . Ushbu devonni Oʻzbekistonda ilk bor professor Hamid Sulaymonov nashrga tayyorlagan va fanga ma’lum qilgan.
Ma’lumki, Alisher Navoiyning forsiy g‘azallari koʻpdan buyon ilmiy jamoatchilikning diqqatini oʻziga jalb etib kelmoqda. Natijada, “Devoni Foniy” haqida qator tadqiqotlar amalga oshirilgan. S.Ayniy, A.Fitrat, A.Sa’diy, O.Sharafiddinov, V.Mahmud kabi olimlarimizning Navoiyning forsiy g‘azallari haqidagi ayrim ishoralarini inobatga olgan holda, “Devoni Foniy” atoqli matnshunos olim H.Sulaymon tomonidan nashrga tayyorlanib, e’lon qilgan, shundan keyin foniyshunoslik navoiyshunoslikning alohida tarmog‘i sifatida shakllandi.
Foniyning birovga izdoshlik qilmagan holda yozgan goʻzal g‘azallari (ularga nisbatan shoirning oʻzi “muxtara”, “ixtiro” istilohlarini qoʻllagan) bugungi kungacha tadqiqot doirasidan chetga qolib kelmoqda. Holbuki, aynan shu g‘azallarning badiiy xususiyatlari, an’ana va novatorlik masalasi, shoirning ijodkorlik mahoratini tadqiq qilgandagina Foniyning fors adabiyotidagi oʻrni va mavqei haqida toʻla tasavvur hosil etish imkoniga ega boʻlamiz. “Devoni Foniy”da 95ta g‘azal “muxtara” yoki “ixtiro” nomi bilan qayd qilingan Shulardan “sharob” radifli ikkita g‘azalning boshqalarga oʻxshamaydigan bir jihati bor: bularda Foniy oʻzining muxtara g‘azaliga oʻzi javobiya g‘azal yaratgan. Birinchi g‘azalning matlai quyidagicha:
Ba subh toibam az mehnati xumori sharob, Vale ba shomi digar doram intizori sharob.
(Ma’nosi: Sharob xumorining azobidan tong payti sharobdan tavba qilaman, Lekin kech kirgach, yana sharobga muntazirman.)
Keyingi g‘azal esa “Dar javobi g‘azali guzashta” (Oldingi g‘azalga javob) deb nomlanib, quyidagi matla bilan boshlanadi:
Chunon shudast ruxat gul-gul az bahori sharob, Ki digaram ba dil afkand xor-xori sharob.
(Ma’nosi: Yuzing sharob bahoridan gul-gul ochilib, shunday yashnabdi, Kim yana koʻnglimga sharob iztirobini soldi.)
Ikkala g‘azal ham radifli g‘azal boʻlib, muzorei musammani maqsur bahrida yaratilgan. An’anaviy xamriyot janrida bitilgan ushbu g‘azallarning boshqa g‘azallardan farqlanuvchi asosiy xususiyati – ham ohang, ham mazmun jihatidan bir-biriga juda mos va muvofiq tushgan qofiya hamda radif tanlangan .
Arab adabiyotshunosi al-Askariyning (XI asr) mashhur iborasi bor: “She’riyatda eng muhimi – yangi mavzu topish emas. Chunki bunga arab ham, ajamiy ham, shaharlik ham, koʻchmanchi ham bir xilda qodir. Muhimi – qay tariqa ifodalash” degan fikrlarini inobatga olsak, Navoiyning muxtara g‘azallarida ham vazn, ham qofiya va ham radif bir-biriga mutanosib ravishda tanlanganiga guvoh boʻlamiz. Shu tariqa, ayni bir mavzuda, vazn, qofiya va radif, asosiy timsolni oʻzgartirmasdan ham ikkita mustaqil va ayni paytda bir-birini toʻldiruvchi, umumlashma xulosalar, kutilmagan tashbehlar, oldin uchramagan kuzatuvlarga boy, eng muhimi, har biri oʻzgacha kayfiyat bag‘ishlovchi asar yaratish mumkinligini Navoiyning muxtara g‘azallarida ko‘rishimiz mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
