Informatsion texnologiyalar

Bilimlarni o‘zlashtirish bloki ma’lumotlar bazasining to‘planishini, bilim va 
ma’lumotlar modifikatsiyasi bosqichini aks ettiradi. Bilimlar bazasining fikrlash 
darajasidagi yuqori sifatli tajribadan foydalanish imkoniyatini aks ettiradi. 
Mantiqiy xulosalar bloki qoidalarni faktlar bilan qiyoslagan holda xulosalar 
mantiqini  yuzaga  keltiradi.  Unchalik  ishonchli  bo‘lmagan  ma’lumotlar  bilan 
ishlash chog‘ida noaniq mantiq, zaif ishonch yuzaga keladi. 
Tushuntirish  (izohlash)  bloki  foydalanuvchining  texnologiyada  bilimlar 
bazasidan  foydalanish  ketma-ketligini  aks  ettiradi  va  «nima  uchun?»  degan 
savolga javob beruvchi xulosaga keladi. 
Hozirgi  vaqtda  bilimlar  bazasining  joriy  etilishi  kasbiy  bilimlarning 
to‘planish sur’ati bilan belgilanadi. 
Kasbiy 
faoliyatning 
shakllantiruvchi, 
ya’ni 
EHM 
bazasida 
avtomatlashtiradigan  qismi  —  bu  inson  tomonidan  to‘plangan  bilimlarning 
uncha  katta  bo‘lmagan  qismidir.  To‘plangan  bilimlarning  kattagina  qatlamini 
yakka tartibda yig‘iladigan bilimlar tashkil etadi. 
Bilimlarni  strukturalashtirish  yoki  rasmiylashtirish  bilimlarni  taqdim 
etishning  turli  usullariga  asoslangan.  Zamonaviy  axborot  tizimlarida  eng  ko‘p 
faktlar  va  qoidalar  usulidan  foydalaniladi.  Ular  ayrim  predmet  sohalaridagi 
jarayonlarni bayon etishning tabiiy usulini bayon etadi. 
Qoidalar odatda tavsiya, ko‘rsatma, strategiyalarni taqdim etishning formal 
(rasmiyatchilik)  usulini  ta’minlaydi.  Ular  agar  predmet  bilimlari  biror  sohadagi 
masalani 
yechish 
bo‘yicha 
to‘plangan 
amaliy 
tasavvurlardan 
paydo 
bo‘lgandagina  to‘g‘ri  keladi.  Qoidalar  ko‘pincha  «Agar  bu...»  xilidagi  tasdiq 
ko‘rinishda  ifodalanadi.  Bilimlar  bazasida  predmet  sohasini  bayon  etish 
ma’lumotlarni  tashkil  etish  va  taqdim  etish,  vazifalarni  shakllantirish,  qayta 
shakllantirish  va  yechish  usullarini  ishlab  chiqishni  nazarda  tutadi.  Predmet 
sohasi  tushunchasi  (obyektlari)  ramzlar  yordamida  tasavvur  qilinadi.  Masalan, 
bu ramz bank tizimi uchun mijoz, jamg‘arma vositasi, operatsiya, vazifa va shu 
kabilar  bo‘lishi  mumkin.  Tushunchalarni  manipulyatsiya  qilish  uchun 

---

 
79 
munosabatlar  aniqlanadi,  turli  strategiyalar  (mantiqiy  yoki  tajriba  natijasida 
olingan)  qo‘llaniladi.  Bilimlarni  taqdim  etish,  ularni  tarkiblashtirish 
tushunchalarni, murakkab, oddiy bo‘lmagan vazifalarni nazarda tutadi. Shuning 
uchun qoidalar ham bilimlar bazasida murakkab yoki ko‘p miqdorda va hajmda 
bo‘ladi. 
Ekspert  tizimlari  shunday  ishlab  chiqiladiki,  bunda  yechim  tanlash 
mantiqini  asoslash  va  o‘rgatish  hisobga  olinadi.  Ko‘pgina  ekspert  tizimlarida 
tushuntirish  (izohlash)  mexanizmi  bo‘ladi.  Mazkur  mexanizm  qanday  qilib 
tizim  ushbu  qarorga  kelganini  tushuntirish  uchun  zarur  bo‘lgan  bilimlardan 
foydalanadi.  Bunda  ekspert  tizimini  qo‘llash,  undan  foydalanish  va  harakat 
chegarasini aniqlash juda muhimdir. 
Axborot  texnologiyasining  ekspert  tizimida  foydalaniladigan  asosiy 
komponentlari  (tarkibiy  qismlari)  quyidagilar:  foydalanuvchining  interfeysi, 
bilimlar bazasi, interpretator, tizimni yaratish moduli.