Ilmiy maqola va tadqiqotlar

mansur she’rlar (sochim  she’rlar).  Tizma  so‘zlar bilan she’r 
so‘ylamak  bo‘lg‘ani  kabi  sochiq  so‘zlar  bilan  ham  she’r 
so‘ylamak  bo‘lar.  Sochiq  she’rlar  (mansur she’rlar)  uchun 
«vazn» va «qofiya»ning teyishligi bo‘lmasa ham so‘zlaming 
hunarhcha  (san’atkorona) bo‘lishi teyishdir6.
II
0 ‘tkan  maqolamizda  she’ming  «nimahgi»ni  (mohiyati- 
ni) aytkandan keyin iki turliligini ko‘rsatdik. Iki turli she’rdan 
sochim  she’r  to ‘g‘rusida  qisqag‘ina  gapurub,  tizim  she’r 
to‘g‘rusindag‘i so‘zni ikinchi maqolag‘a qo‘yg‘an edik. Tizim 
she’rlarining oydin va ochiq bir sifati «vazn» bilan «qofiya»- 
dir. Birinchi maqolada «vazn bilan qofiyaning she’mi o‘qiturg‘a 
ta’sirlari yo‘qdir» degan edik. Bu yerda esa, tizim she’rda vazn 
va  qofiyaning  kerakligini  so‘ylarmiz.  Vazn  bilan  qofiyaning 
she’rg‘a  ta’siri  yo‘qdir,  vazn  va  qofiyasi  bo‘lmag‘an  ko‘p 
she’rlar bo‘lg‘ani kabi «she’r» bo‘la olmag‘an vaznh,  qofiya- 
li so‘zlar ham ko‘pdir.  She’r yurak  sezgilarini ko‘rsatmakdir. 
Vazn va qofiya esa so‘zning «bezagi» (ziynati)dir. Yurakimiz- 
dagi  sezgilami  to‘g‘ri  bermakchi  bo‘lsoq,  qofiyasiz,  vaznsiz 
bir she’r  (sochim  she’r)  yoziladir.  She’rimizni  bezamakchi 
esak,  vaznli,  qofiyali  she’r  (tizim  she’r)  yozarmiz.  Vazn  va 
qofiya yurakimizdagi  sezgilarimizni tasvirlay  olmaydir;  sez- 
gilarimizni  tasvir  etuchi  so‘zlarimizni  bezaydir  (ziynat  be- 
radir); sezgilarimizni boshqalaig‘a o‘tkarmak uchun aytilg‘usi 
so‘zlar vaznli,  qofiyali bo‘lg‘anda musiqa ohangini berib tu- 
radir,  shuning uchun quloqqa yoqimliroq keladir.
Qop-qorong‘u bir kechada boshqa birisining puchmog‘inda 
sevgilisini  ko‘zlab  turg‘an  bir  kishi  shamolning  esishi  bilan 
yaproq va butoq tebranishlarindan chiqqan mungh musiqaga 
iyarib  bir  she’r  aytadir.  Bu  she’ming  yetti-sakkiz  so‘zi  bir 
vaznda  tizilgan,  bir  vaznda  ko‘ringan  har  so‘z  turkumining 
og‘ir  nido  —  quloqg‘a  bir  turligina  ta’sir  beruchi  so‘zlar 
qo‘yilsa,  ul she’ming ta’siri,  albatta,  yaxshiroq bo‘lar.  Mana 
she’rda vazn va qofiya bezagi (ziynati) shudir.
Endi  musulmonliqdan  so‘ngra  turk  shoirlarining  qabul 
etdigi vazng‘a boqaylik.  Turk shoirlarining musulmonliqdan 
so‘ngra qabul qilg‘an vaznlari tubda arab vaznidir.  Eronlilar 
bu vaznni arablardan qabul etib olg‘andan keyin o‘z she’rlarini 
o‘ynoqi va nazm ruhig‘a ko‘ra o‘zgartkanlar,  isloh etkanlar.

---

Bu kun bizning oramizdag‘i «vazn» shul eronlilar tomonidan 
o‘zgartirilgan  vazndirkim,  arab  vaznindan  biroz  ayirmasi 
bordir.  Dunyo  sahnasinda  «iyaruv-taqlid»ning  ro‘lini  hech 
bir mihat biz turklar kabi ado  eta olmag‘andir!  Biz  qaysi bir 
millatning  qaysi bir narsasiga taqhd  etmakchi boisak,  o‘zi- 
mizning milhy ruhimizg‘a qaramasdan taqhd etamiz. Arablar 
qaysi  bir  ulusdan  qaysi  bir  so‘zni  olg‘anda  o‘z  shevalarig‘a 
ko‘ra  buzub  olg‘anlar.  Bir  arabni  oidirsangiz  (ham)  «Pet- 
rog‘rad- Petrasburg‘» demaydir. «Bitrojrad-Bitrasbuij» deydir. 
«Fransik»  demaydir,  «afranj»  deydir  va,  shunday  qihb,  o‘z 
tilining istiqlolini saqlag‘an boiadir. Arablarg‘a iyarmak  bilan 
maxtanib  yuigan  bizlar  esak,  arabning  bu  yaxshi  qihg‘ina 
butun  qarshi  ketamiz.  Tilimizg‘a  ko‘b  qofiyah  arab  so‘zini 
emas,  uning  imlosini  ham  o‘z  so‘zimizning  imlosiga  qarab 
o‘zgartmakni  «farz»  deb  bilamiz!  Eronlilar  arab  so‘zini  o‘z 
tillarig‘a qarab o‘zgartkan ekanlar, biz eronlilardan she’r vazni 
ostida o‘z ruhini emas-da, tilimizdan chiqarg‘an yerinda she’r 
vazni-da  bo‘lsa;  biz  she’ming  o‘zini  olganmiz  (yashasun 
taqhd!). Holbukim, eron vazni bilan turkcha she’r yozub turk 
ulusig‘a o‘qutmoq mumkin emasdir.
Forsi(y)cha dunyoning eng o‘ynoqi va nozli so‘zlaridan- 
dir. «Vazn» chanbarinda teatru sahnasindagi qizlar kabi o‘ynab 
turadir. Turk so‘zi esa, og‘ir, viqorh, gavdahdir. «Mafo’iylun, 
mafo’iylun»  chanbarinda o‘ynab turmoq nari tursin,  vaznga 
kira  olmaydir,  sig‘maydir.  Eron  vaznida  turkcha  she’r 
yozg‘anlar  iki  turh  ishka  majbur  qolalar.  Birinchisi,  she’r 
orasinda  ko‘brak  arabcha  so‘zlar  kirguzalar.  «Mafo’iylun» 
vaznini turkcha so‘zlardang‘ina toidura olmaylar.  Ikinchisi, 
vazn raiyasi bilan turkcha so‘zlaming gavdasini buzarlar, eron 
vaznida she’r aytqon butun turk shoirlari shul iki kasalga tu- 
tilg‘anlar,  birortasi  ham  qutula  olmag‘an.  Turkcha  she’rda 
arabcha,  forscha so‘zlar kirguzgan turk shoirlarimizning har 
holda bilgih bir yo‘llari bor edi. Undan ham so‘zning ma’ni- 
sini anglab o‘z yerinda qo‘ya(r)  edilar.  Hoziigi shoirlarimiz 
esalar,  bus-butun  yoisiz  va  qoidasiz  keta(r)lar.  Netaykim, 
nurh  shoirlarimizdan  biri  «yozuvchilar  uyushmasi»ga  bir 
she’r yozmish.  She’ming birinchi misra’(s)i shudir:
Kuch  bilan  bosg‘an yo ‘ling-u  millata  «rohi  alhamdu».
Shu  she’rdagi  «rohi  alhamdu»  so‘zig‘a  ko‘nmasak 
mumkin  boimaydir,  «roh»  forsi(y)cha  bir  so‘z,  «hamd»
9

---

arabcha so‘zdir.  «A1» so‘zi arabcha «izofa» qoidasig‘a qarshi 
birlashdirishdir. 0 ‘z tillarini «aslan anglash sharqiyada mat- 
labdir»  degan bir  qism  isloh  shoirlari  ham bo‘yla bir ishka 
kuhbgina qaraydir.
Turkcha so‘zlaming gavdasini buzmay olmoqg‘a ko‘b ti- 
rishkan shoir Navoyidir. Navoyining she’rlarinda gavdasi bu- 
zilg‘an so‘z oz ko‘rinadir.  Demak,  Navoyi hazratlari bu ish- 
ning sovuqlig‘ini onglamish, biroq o‘zini butun qutqara olma- 
mishdir.  Misol  aytib,  Navoyining  shul  she’rini ko‘rsatamiz:
Yuzingni  ko ‘rib,  meni  ramida7 
Ishq  o ‘tig‘a  bo‘lg‘ali giriftor.
Shul baytdagi «yuz»  so‘zini buzub «yuzz» qilmag‘uncha 
vazn  to‘g‘ri  kelmaydir.
Emdi  shul  iki  ishka  she’rlarni,  baytlarni  oxtaraylik. 
Yuqorida so‘ylag‘an edikkim:  zohiran o‘z yurakindagi ezgu 
tuyg‘ularini  so‘zlar vositasi bilan boshqalarg‘a berib  o‘tkar- 
makchi  bo‘ladir.  Boshqa  turh  aytkanda:  shoir  so‘z  orqali 
boshqalarg‘a ta’sir etmakchi bo‘ladir.  Buning uchun shoir- 
g‘a kerakdirkim:  so‘zlarining yaxshi qabul bo‘lishig‘a tirish- 
sun,  she’mi buzg‘uchi  so‘zlardan  uzoqlashib  tursun.
Bilamizkim,  har ulus  o‘zining  milhy  musiqasini,  milhy 
tihni ko‘brak sevar, bunlardan ko‘brak ta’sir oladir.  Bir turk 
ko‘b yillar Ovro‘paning muzika maktabida o‘qug‘an bo‘lsun. 
Ovro‘paning  muzikasini  necha  yillar  quloq  solg‘an,  necha 
yihar tinglagan bo‘lsun.  Bir kun Turkistonga kelib eski turk 
musiqasini eshitkanda boshqa holg‘a tushar.  Ovro‘pa muzi- 
kasida ko‘ra olmadig‘i ta’mni-da kelib eski turk musiqasida 
ko‘radir.
Mana shu hol til to‘g‘risida ochiqroq va buyukrakdir. Ne- 
gakim,  til  ulusning  eski bir narsasidir.  Usmonli  hukumati- 
ning  askariy xidmatiga  kirgan  dong‘li  nemis jineroli  «Fun- 
durg‘ruhich» poshoning usmonli cheriklari (nafarlari) to‘g‘- 
risida shuyla bir mutolaasi bor. «Fundurg‘ruhich»8 posho der- 
kim:  «Usmonli  nafarlari  asm  urushg‘an  emrlar,  buni  har 
kim  biladir.  Bunlaming  bir  umshga  kelishlari  «din»  ko‘lka- 
sindandir,  bunlarda  «din»  sezgisi  kuchhdir.  Biroq bunlarg‘a 
«vazn» sezgisi bermak bo‘lmaydir. Negakim: «vazn» so‘zining 
turkchasi yo‘qdir.  «Vazn» arabchadir, turk oldida yot so‘zdir. 
Yot so‘z nima  bo‘lsa ham safo istag‘an ta’simi bera olmaydir».
10

---

Yaxshig‘ina  pishirilg‘an  palovdan  bir  og‘iz  ohb  hordiq 
bilan chaynab turishlik kishining tishig‘a tosh tekib qolsa kayfi 
qanday qochar? Yot bu so‘zg‘a uchrag‘an turkning ham kayfi 
shuyla qochadir. «Turkniki» deb o‘qub tuigan she’rida yot so‘zg‘a 
uchrab,  kayfini qochirg£an boyaqish turk turkcha so‘zlardan 
ham  bir-ikisining  gavdasini  buzuq  ko‘rgach,  u  she’rdan 
bezadir. Ikinchi yo‘la uni o‘qumoqchi bo‘lmas.
Mana shuning uchundirkim: turk shoirlari o‘z she’rlari- 
ni turk ko‘bchiligiga ma’qul qila olmag‘anlar. 0 ‘zlari turkcha 
aytg‘ach, she’rlarining sovuqlig‘ini ko‘rgach, forsiycha yoza 
boshlag‘anlar.
Forsi(y)cha she’r so‘ylarg‘a berilg‘an ko‘b turk shoirlari 
bor.  Ulaming  bu  ishlari  uchun  ko‘b  sabablar  ko‘rsatiladir. 
Biroq  menga  ul  sabablaming  birinchisi,  Eron  vaznidan 
tug‘ilgan shul qabohatlardir. Turkcha she’ming o‘ziga ko‘ra 
bir uzri bor.  Eron vaznida so‘ylamak fikriy shul tonuqlar ila 
churutilgach, turk vaznining ohy (sufati) qolib ketadir.  Uni 
boshqa bir maqolada so‘ylarmiz9.