Ijtimoiiy fanlar

2.2. 
Ekranga“Turkiston 
o’lkasining 
bo’lib 
boshqarilishi”  nomli  (1-sonli)  slaydni  qo’yib,  uni 
sharhlaydi.
 
1-sonli 
slayd 
mazmunini  o’rganadi, 
kursning 
roli 
va 
ahamiyati  haqida  o’z 
fikr-mulohazalarini 
aytadi.
 
2.3.  Ekranda  “Atoqli  jadid  namoyondalari”ning 
ro’yxati ko’rsatiladi (2-sonli slayd), rejaning 3-savoli 
 
2-sonli  slayd  mazmuni 
bilan tanishadi  
219 
 
ishga majbur bo’ldi. Bu qo’zg’olon 810 yilgacha davom etdi. Movarounnahr aholisi qattiq qar-
shilik ko’rsatishiga qaramay arab xalifaligining muhim viloyatlarining biri sifatida uning tasar-
rufiga  uzil-kesil  o’tdi.  Markaziy  hokimiyat  749  yilga  qadar  Damashqda  bo’lsa,  keyin 
Bog’dodga o’tdi. Xalifa davlatni boshqarishda vazir ul-vuzaro (ulug’ vazirga) tayangan. harbiy 
ishlar, umuman, harbiy qo’shinlar amir ul-umaro qo’li ostida edi. Xalifa turli masalalarni devon 
ad-dar, ya’ni kengashda ko’rib chiqar edi. Devon ad-dar uchta asosiy devonga bo’lingan, ular 
devon al mashriq, devon al-mag’rib va devon al-xarajdan iborat bo’lgan. Movarounnahrga te-
gishli masalalar devon al-mashriqda hal etilar edi. Xalifa viloyat noiblarini lavozimiga tayinlash 
yoki  bo’shata  olish  huquqiga  ham  ega  edi.  Xalifalikning  huquqiy  masalalari  qur’oni  Karim, 
Payg’ambar ko’rsatmalari va nasihatlariga asoslangan holda ko’rib chiqilgan. 
Islom huquqshunosligining asosini shariat tashkil qilgan. Shariat esa Qur’oni Karim, Hadisi 
Sharif,  Xulofoyi  rashidinning  odil  qarorlari  va  farmoyishlari,  ijmo’-nufuzli,  obro’-e’tiborli 
musulmon  huquqshunoslarining  turli  savollarga javoblari  va qarorlari  kabi  manbalarga  tayan-
gan. Shariat urf-odatlar bilan ham hisoblashgan. Udumlar turli sharoitda har xil bo’lganligi sa-
babli, ularni shariat asoslariga mos kelgan holda qabul qilingan. O’rta Osiyo xalqlarining zar-
dushtiylik  davridan  saqlanib  qolgan  marosimlari-nikoh  to’yi  jarayonidagi  ayrim  udumlar 
(masalan  olov  yoqish,  olov  ko’tarish  va  olov  aylanish),  bayramlar  (Navro’z,  Guli  Surx, 
Mehrjon) va shu kabilar islom dini bilan moslashtirilgan. 
Islom  dinida  fatvo  keng  qo’llanilib,  u  islom  qonunshunosi  oliy  martabali  va  nufuzli  shax-
slarning,  dunyoviy  hukmdorlarining  qarorlari  va  farmonlarining  yozma  ravishda  tasdiqlashni 
anglatadi. 
Islom qonunshunosligini amalga oshiruvchi qozi eng quyi pog’onasida turib, qonunshunos-
likning  sharhlovchisi  hisoblangan.  Quyi  pog’onada  yana  mullalar  ham  tilga  olinadi.  O’z 
navbatida mullalar ham turli pog’onalarga bo’linib: 
-mufatih-vaqf ishlarini amalga oshiruvchi shaxs; 
-mujtahid-oliy darajaga erishgan ilm sohibi; 
-Shayx-ul-islom-eng yuqori pog’onada turuvchi huquqshunos shaxs kabilardan iborat bo’l-
gan.  Muftiy  ayrim  mamlakatlardagi  fatvo  beruvchi,  qaror  chiqaruvchi,  sud  ishlarini  amalga 
oshiruvchi oliy martabali shaxs bo’lgan. 
Islom qonunshunosligi mohiyatan ikkiga bo’linadi: 
1. Huquq alloh-insonlarning olloq oldidagi majburiyatlari, 
2. Huquq an-nos-insonlar o’rtasidagi ququq va majburiyatlar. 
Ularga bayt ul-moldan maosh berilib turilgan. Sud ishlari mahkama nomidan idorada amalga 
oshirilgan.  Bu  idoralar  machit  qoshida  bo’lgan.  Qozi  sud  ishlarini  boshlashdan  oldin  ma’lum 
marosimlarni-toharat, namozlarni amalga oshirgan. Qozi ishiga hech kim aralashmagan. So’roq 
paytida Qozi o’zini sipo tutishi, odob-ahloq talablariga rioya etishi shart bo’lgan. 
Musulmon kishilarning hatti-harakatlari quyidagicha farqlanadi: 
1. Qat’iy majburiyatlar. 
2. Matlub (xohish va irodaga mos keluvchi). 
3. Ruxsat berilgan. 
4. Taqiqlanadigan va qat’iy jazolanadigan. 
Yuqoridagi qoidalarga rioya etmaslik, shuningdek, barcha jinoyatlar o’z xarakteriga ko’ra 3 
turga bo’linadi: 

---

218 
 
Oziq-ovqat  narxi  oshgan  taqdirda,  soliq  to’lovchilardan  ortib  qolgan  maqsulot  qam  yig’il-
gan. Oziq-ovqat maqsulotlari qimmatlashgan taqdirda soliq to’lovchilardan faqat maqsulot oli-
nar edi. Mabodo soliq to’lashga qurbi yetmasa, u holda sotib olib bo’lsa ham to’lashga majbur 
edi. Soliq yig’uvchilarning o’zboshimchaliklari, talon-tarojlik, urushlar, hosilsizliklardan zarar 
ko’rgan oddiy ijaradorlarning xonavayron bo’lishini tezlashtirardi. Bu jarayon o’lkada ijtimoiy 
toifalar orasidagi farqni keskin o’zgartirdi. Ozod va erkin jamoachilar orasidan ko’pchiligi yer-
mulkni ijaraga olib, soliQ to’lar va, umuman, zodagon kishi-dehqonga qaram edi. 
Kezi kelganda shu narsani ham e’tirof qilish joizki, O’rta Osiyoda islom dinining yoyilishi 
hamda  u  bilan  bog’liq  bo’lgan  diniy  rasm-rusumlar,  shariat  va  tariqat  qonun-qoidalari,  aqi-
dalarning  tarkib  topib  borishi  yerli  aholi  uchun,  ularning  istiqboli  uchun  muayyan  ijobiy  rol 
o’ynadi.  Odamlar  har  xil  xudolar,  chiltonlarga,  muqaddas  sanalgan  narsalarga  topinishdan, 
sig’inishdan xalos bo’lib, yakayu yagona Olloh taolo timsoliga, uning rasuli (payg’ambari) Mu-
hammad Alayhissalom ko’rsatmalari va ruknlariga e’tiqod qiladigan bo’ldi. 
Shu tariqa islom qadriyatlari xalq ma’naviy hayotining uzviy qismi sifatida uning turmush 
tarzidan, hatti-harakatidan munosib o’rin olib bordi. 
Biroq  biz  o’z  e’tiborimizni  arab istilosi  davriga  qaratadigan  bo’lsak  shu  narsa  aniqki,  arab 
hukmdorlari O’rta Osiyoda ko’z ko’rib quloq eshitmagan yovuzliklarni qildilar. XI asrning bu-
yuk  olimi  Abu  Rayhon  Beruniy  o’zining  «O’tmish  avlodlardan  qolgan  yodgorliklar»  nomli 
asarida yozganidek, Qutayba va boshqa arab hukmdorlari mahalliy din, san’at, adabiyot namoy-
andalarini, olimlarni halok qildilar va ularning qoldirgan meroslarini olovda yondirdilar. 
Sahroyi  arab  istilochilari  mahalliy  yozuvni,  ko’plab  qimmatli  hujjatlarni  qo’hna  tariximiz 
asori atiqalarining kulini ko’kka sovurdilar. ushunib yetib, uning ko’tarilishiga boshchilik qildi. 
U xunuk, cho’tir, bir ko’zi ko’r bo’lgani uchun yuziga parda tutib yurardi. Shu sababdan odam-
lar uni «Muqanna», ya’ni «yuzi pardali odam» deb nom berganlar. Muqanna o’z qo’li ostidagi 
odamlarni bosqinchi arablardan ajratish uchun ularni oq kiyimda yurishga da’vat etganligidan 
ularni «oq kiyimli»lar qo’zg’oloni ham deyishgan. Marvdan boshlangan qo’zg’olon Movaroun-
nahrning  ko’pgina  joylariga  ham  yoyildi.  Hisor  tizma  tog’lari  yonbag’riga  joylashgan 
Shahrisabz  yaqinidagi  Som  Qo’rg’oni  Muqannaning  so’nggi  qarorgohi  bo’lgan.  Muqanna 
qo’zg’olonining asosiy g’oyasi mazdakizmga asoslangan bo’lib, uning negizida ijtimoiy tenglik 
va erkin hayotga da’vat yotadi. Keng oddiy xalq ommasi Muqanna g’oyasiga qo’shilib, uning 
rahbarligida  arab  zodagonlari  va  islom  homiylariga  qarshi  kurash  olib  bordilar.  Buxoro 
viloyatining Norshoh (Hozirgi Vobkent), Qashqadaryoning Kesh (Hozirgi Shhrisabz) yerlarida 
kuchli to’qnashuvlar yuz berdi. 
Nihoyat  ko’p  sonli  arab  qo’shinlari Som  qo’rg’onini  ish-
g’ol etib, qo’zg’olonchilar ustidan g’alaba qozondi. Muqanna esa bungacha o’zini halok qilib 
ulgurgan edi. Butun arab xalifaligini dahshatga solgan bu qo’zg’olon 14 yil davom etdi.Shoir 
Hamid  Olimjon  o’zining  «Muqanna»  tarixiy  dramasida  Muqanna  obraziga  murojaat  etib,  uni 
erksevar  xalqning  asl  o’g’loni,  xalq  qahramoni  sifatida  ta’riflaydi.  U  garchi  jismoniy  Halok 
bo’lgan bo’lsa-da, ma’naviy jihatdan g’olib ekanligini, uning yorqin siymosi xalq dilida va tili-
daligini ko’rsatib beradi. 
Muqanna  qo’zg’olonidan  keyin  yana  bir  kuchli  qo’zg’olon  806  yilda  Rofe  ibn  Lays  bosh-
chiligida So’g’d viloyatida boshlandi. Bu qo’zg’olon Toshkent, Farg’ona, Qashqadaryo va Xo-
razm  yerlariga  ham  tarqaldi.  Uni  xalifalik  qo’shinlari  yenga  olmadilar.  Xalifa  Xorun  ar-
Rashidning  o’g’li,  Xuroson  noibi  Ma’mun  mahalliy  feodallarga  yordam  so’rab  murojaat  qil-
121 
 
 
yuzasidan  talabalarga  o’z  fikr-mulohazalarini  bayon 
qilib  berishini  so’raydi.  Talabalarning  fikrlari 
umumlashtiriladi va xulosa qilinadi.