Ijtimoiiy fanlar

Kalon
 
Yangi  yer  solig`ining  nomi  bo’lib,  u  hosilning  o’ndan  bir  miqdorida 
olingan
 
Qopchur
 
1235-yilgi  qurultoydan  so’ng  esa  chorva  mol  boshidan  olinadigan  yalpi 
soliq
 
Shulen
 
davlat xazinasi uchun olingan oziq-ovqat solig`i
 
Tamg`a
 
Hunarmandlar to’laydigan maxsus soliqning nomi
 
Suyurg`ol
 
Mo’g`ullar  hukmronligi  davrida  yer  egaligi  holati  ham  o’zgarib,  yangi 
in’om  etilgan  yerlarning  mo’g`ulcha  nomi.  Suyurg`ol  hajmi  jihatidan 
(uning  tarkibiga  juda  katta  yer  maydonlari,  suv  havzalari,  dasht-yaylovlar 
ham kirib ketar edi) iqtodan farq qilar edi. Bu davrda davlat, mulk (xususiy 
yerlar), vaqf (diniy idoralar ixtiyoridagi yerlar) yerlarda ko’p holda ijaraga 
chorakor dehqonlar mehnat qilishgan. Bir qism ijarador-o’rtahol dehqonlar 
esa muzoriylar deb yuritilgan
 
231 
 
4.  Mo’g`ullar istilosidan keyingi siyosiy vaziyat. Chig`atoy ulusi davridagi ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlar, xo’jalik ahvoli. 1238 yilgi Mahmud Tarobiy qo’zg`aloni.
 
5. XIII asr 2-yarmi va XIV asr 1-yarmidagi madaniy hayot.
 
 
1.  Markaziy  Osiyo  va  O’rta  sharq  mamlakatlarining  XII-XIII  asrlardagi  tarixiy  davrni 
yoritishda  ilmiy  manba  xizmatini  o’taydigan  talaygina  tarixiy  asarlarning  mavjudligi 
tadqiqotchilarga  allaqachon  ma’lum.  Ulardan  biri  Mirzo  Ulug’bek  qalamiga  mansub,  1425 
yilda yozilgan «Tarix-i Arba’ Ulus» (To’rt ulus tarixi) asaridir. 
Asarda  Markaziy  Osiyo  xalqlarining  XII-XIII  asrlardagi  tarixi  hamda  Mug’ullar  imperi-
yasining to’liq tarixi yoritilgan. 
Ushbu  mavzuga  oid  yana  bir  muhim  manba  oliy  nasab  va  toju  taxt  sohibi,  yirik  olim 
Abulqozixonning «Shajarayi turk» asaridir. Bu asar 1663-1664 yillarda yozilgan bo’lib, kirish 
va  9  bobdan  iborat.  Asarda  Odam  Atodan  to turklarni  qadimgi  xonlaridan  Mo’g’ul  xongacha 
kechgan  xodisalar  zikri,  Mo’g’ul  xondan-Chingizxongacha  bo’lgan  tarix,  Chingizxonning 
tug’ilganidan to vafotigacha tarixi va uning o’g’illri podsholik qilgan davr hamda Shayboniylar 
tarixi keng yoritilgan. 
Ulardan  tashqari  bu  mavzuga  oid  yana  bir  muhim  manba  Herman  Vamberining  «Buxoro 
yoxud Movarounnahr tarixi» asaridir. Asarning «Mug’ullar istilosi. Xijriyning 615-624 yillari 
(1218-1226)  bo’limida  Chingizxonning  Movarounnahrga  qilgan  istilochilik  harakatlari  bayon 
etilgan. 
Akademik  B.V.  Bartoldning  «Turkistan  v  epoxu  mongalskogo  nashestviya»  (Soch,  tom  I, 
Moskva; Nauka, 1963), V.G.Yanning «Chingizxan» (Nukus, 1981), «Batыy» (Nukus, 1982) va 
M.Ivaninning  «Ikki  buyuk  sarkarda.  Chingizxon  va  Amir  Temur»  (Toshkent;  fan,  1994  yil) 
asarlari bu mavzuni o’rganishda muhim manba bo’lib xizmat qiladi. 
Markaziy  Osiyoda  tashkil  topgan  Xorazmshoxlar  davlati  1017  yilda  Maxmud  G’aznaviy 
boshchilik G’azniviylar davlatiga 1044 yildan Saljuqiylar davlatiga qaram bo’ldi. Xorazmning 
mustaqilligi uchun kurash XII asrning ikkinchi choragidan boshlandi. Bu harakat xorazmshox 
Otsiz(1127-1156)  davrida  boshlanib,  Alouddin  Takash  (1172-1200)  davrida  nihoyasiga  yetdi. 
Takash  davrida  Xorazm  davlati  mustaqillikga  erishdi,  mamlakat  xududlari  ikki  baravar  ken-
gaydi. Natijada Old va O’rta Osiyoda yirik va qudratli feodal davlati tashkil topdi. 
Alouddin Takash vafotidan so’ng taxtga uning ug’li Sulton Muhammad (1200-1220) utirdi. 
Uning  davrida  mehnatkash  aholining  ahvoli  og’irlashdi,  maxalliy  hukumdorlarning  talon-
tarojlar  avjiga  chiqdi,  tuxtovsiz  urushlar  xalq  xo’jaligini  xonavayron  qildi,  mamlakatda  ichki 
ziddiyatlar keskinlashdi. Bu shubxasiz shahar va qishloq mehnatkashlarining xorazmshoxlarga 
qarshi noroziligini oshirdi. Natijada 1210 yilda Utrorda, 1212 yil Samarqandda yirik xalq hara-
katlari bo’lib o’tdi. 
Xorazmshoxlar  davlatidagi  bunday  ichki  ziddiyatlar,  uning  sharqdagi  dushmani  mo’ng’ul-
larga ayni muddat edi. Mo’ng’ullar XII asrda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotda Markaziy 
Osiyoda eng qoloq aholi edi. Ular asosan chorvachilik bilan shug’ullanuvchi ko’chmanchi aholi 
edi. XII asrdan boshlab ularning hayotida urug’chilik munosabatlari yemirilib, sinfiy tabaqalan-
ish boshlanadi. 
XII asrning oxiridan boshlab hozirgi Mug’iliston xududida bir-biri bilan kelisha olmaydigan 
tatar, nayman, merket kabi o’nlab qabilalar yashab kelishgan, ammo ular bilan hamjins bo’lgan 

---

230 
 
Tashtdorlar malik unvoni sohibi ham bo’lishgan. Ayrimlari hatto o’n ming askarga boshchilik 
qilib, harbiy yurishlarda qatnashganlar; 
-sharobdor-sulton sharobxonasining boshlig’i. U amirlar orasidan tayinlangan; 
-Hissador-saroy a’yomi bo’lib, hafta davomida sultonga kelgan iltimosnoma va shikoyatlarni 
jamlab,  ularni  juma  kuni  hukmdorga  topshirgan  va  so’ngra  javobini  zulm  ko’rganlarga  yet-
kazgan; 
-choshnigir-bu ko’p hollarda bakovulning sinonimi, ya’ni, sultonga uzatilajak taomni sinab 
ko’rgan; 
-davotdor-sultonning kotibi; 
-farrosh-farroshxona boshlig’i; 
-amir ul-alam (alamdor)-sulton tug’ining sohibi. 
Ma’lumotlarda  qayd  qilinishicha,  Xorazmshohlar  davlatining  aholisi  va  uning  tarkibidagi 
turli  qatlamlari  orasida  sayyidlar,  imomlar  va  olimlar,  qozilar  va  hakimlar,  tasavvuf  vakillari, 
qishloq, kasaba, urug’-qabila boshliqlari, oqsoqollar, amaldorlar va sipohiylar, islom dini uchun 
kurashuvchi g’oziylar bo’lganki, hukmdorlar ularni asosiy tayanch sifatida foydalanganlar. 
Mamlakat mehnatkashlarining qatlami va martabalar o’rtasidagi farqlar somoniylar davlati-
dagi  singari  edi.  Markaziy  Osiyoda  IX-XII  asrlarda  tashkil  topgan  markazlashgan  davlatlar 
davrida  Samaeqand,  Buxoro,  Urganch,  Marv,  Termez  va  ko’plab  shaxarlar  ma’muriy  va  ma-
daniy  markazlarga  aylandi.  Bu  shaxarlarda  ko’rkam  madrasalar,  machitlar,m  maqbaralar  va 
karvonsaroylar  qurildi.  Ularga  X  asrda  barpo  etilgn  Ismoyil  Samoniy  maqbarasi,  Samarqand 
yaqinidagi Arab ota maqbarasi, XI asrda Marvda barpo etilgan Sulton Sanjar va boshqa o’nlab 
memoriy unshoatlarni aytish mumkin. Bu davrda Markaziy Osiyoda kulolchilikda ijobiy siljish-
lar ro’y berdi. Ayniqsa badiy kulolchilik tez taraqqiy etdi.