If. •f с ж ж Салимов КимёВий технодогиянинг асосий караёнАари Во урилмоАпри I зл' Пз

И С С И К Л И К А Л М А Ш И Н И Ш К У Р И Л М А Л А Р И
11. 1-§. У М У М И Й Т У Ш У Н Ч А Л А Р
Кимё са но ат ид а м а х с ул от ла р н и иссиклик т а ъ с и р и д а ка йт а 
и шл аш ж а р а ё н и д а н кенг фо й да л а н и л а д и . Бу н а рс а куйидаги 
м а к с а д л а р д а олиб борилади: 
1
) ж а р а ё н темпе ратурас ини берилган 
д а р а ж а д а у ш л а б туриш; 
2
) совук ма хсулотни иситиш ёки иссик 
ма хсулотни совитиш; 3) бугни к он д е н с а ц и ял а ш; 4) э р и т м а л а р н и
к уй и лт ири ш ва б о ш к а ла р .
Бу ж а р а ё н л а р ал ох ида олинган иссиклик а л м а ш и н и ш курил- 
м а л а р и д а ёки технология курилмасининг узида а м а л г а оширилади.
И с с и к л и к а л ма ш и н и ш к у р и л м а л а р и умума н о л г ан д а иккига 
булинади: иссиклик а л м а ш и н и ш к у р и л м а л а р и н и н г узи ва ре- 
а к т о р ла р . Ис си кл ик а л м а ш и н и ш к у р и л м а л а р и д а исси кл и к а л м а ­
шиниш ж а р а ё н и асосий ж а р а ё н хисобла нади. Р е а к т о р л а р д а эса 
физик-кимё вий ж а р а ё н л а р асосий хисобланиб, иссиклик а л м а ш и ­
ниш эса ёр д ам ч и ж а р аё н д и р .
Кимё, нефть кимёси, нефтни ка йт а и шл аш, ози к- о в ка т
с а н о а т л а р и к о р хо на л ар ид а и ш л а т и л а д и г а н технологик уск ун а ла - 
рининг к а т та бир улушини иссиклик а л м а ши н и ш к у р и л м а л а р и
т а ш к и л к и л ад и. Кимё са н о ат и д а и ш л а т и л а д и г а н иссиклик к у р и л ­
м а л а р и умумий к у р и л м а л а р н и н г урта хисобда 15— 1 8 % ини 
т а ш к и л этса, нефть кимёси ва нефтни к а йт а и шл аш с а н о а т л а р и д а
эса бу р а к а м 50 % га тенг, чунки кимёвий технологиянинг асосий 
ж а р а ё н л а р и (буг латиш, р е к т и ф и кл а ш , куритиш ва б о ш к а л а р )
иссикл икнинг берилиши ёки у за т ил иши билан богликдир.
С а н о а т д а тур л и- туман исси кл и к а л м а ши н и ш к у р и л м а л а р и
и шл а т и л а д и . Иш принципига ку ра иссиклик а л м а ш г и ч л а р учга 
булинади:
1
) рекуператив;
2
) регенератив; 3) а р ал а ш т и р у в чи .
Р е к у п ер а т и в (ёки ю з а л и) и ссиклик а л м а ш г и ч д а иссиклик 
ташувч и агент бир-бири б ил а н девор о рк а ли а ж р а т и л г а н ва 
и сси кл и к 
биринчи иссиклик т а шу вч и мухитдан иккинчисига 
у л а р н и а ж р а т у в ч и девор о р к а л и утади.
Р е г е не ра т ив иссиклик а л м а ш г и ч д а к а т т и к ж и с м д а н т ар к иб
топган бир хил юза навба т билан турли иссиклик ташувчи аг ентлар 
б ил ан к он та к тд а булади. К а т т и к жисм унга тегиб утган « с с и к л и к
275

---

та ш у вч ид а н иссиклик олиб исийди; б ошка иссиклик ташувчи 
утг анда эса к а т т и к жисм уз иссиклигини унга бериб совийди. 
Шунд а й килиб бунд ай к у р и л м а л а р ( р е г е н е р а т о р л а р ) да иссиклик 
ташувчи а ге нт ла р н ин г х а р а к а т и д а н т а ш к а р и к а т т и к жисмнинг
м а в ж у д булиши за р у р.
А р а л а ш т и р у в ч и к у р и л м а л а р д а иссиклик ташувчи а г е н т л а р ­
нинг узаро у ч ра шу в и ва а р а л а ш у в и н а т и ж а с и д а иссикликнинг 
а л м а ш и ни ши юз беради. Ис си к л ик а л м а ши н и ш к у р и л м а л а р и
куйидаги б е л г и л а р г а кура т у р л а р г а булинади:
Конструктив т узилиш буйича — т р у б а д а н килинган ку ри лма -
л а р ( к о би к- труба ли , «труба ичида труба», з меевикли ва бошка- 
лар); иссиклик а л м а ш и н и ш юзаси лис тл и м а т е р и а л д а н тай- 
ё р л а н г ан к у р и л м а л а р (пл аст и н ал и , с пирал симо н ва б ошк а ла р) ;
иссиклик а л м а ш и н и ш юзани т а й ё р л а ш д а нометалл м а т е р и а л л а р
( г ра фит,
п ла с т м а с са ,
шиша 
ва 
х ока з о) д ан
фо й д а л а н нл г ан
ку р и л м ал а р ;
И ш л а т и л и ш
м а к с а д и г а
кура — совиткичлар, иситкичлар,
б уг ла тг ич л ар , конденсаторла р;
Иссиклик ташувчи агентлар ха ра ка т ин ин г йуналишига кура — 
тугри, к а р а м а - к а р ш и , кесишган ва хоказо йуна л ишл и к у ри лм а ла р .
Ис сиклик бериш усулига кура иссиклик а л м а ш и н и ш к у р и л м а ­
л а р и к у й и д а г ил а р г а булинади: 
1
) юз а л и иссиклик а л ма ш и н и ш 
к у р и л м а л а р и , б у л а р д а иссиклик бир мухитдан иккинчи мухитга 
а ж р а т и б турувчи сирт ( юза ) о рк а ли утади; 
2
) а р а л а ш т и р у в ч и
иссиклик а л м а ш и н и ш к у р и л м а л а р и , б у л а р д а иш м ух и т л а р 
бевосита уз ар о а р а л а ш а д и .
М Д Х д а кимё ва унга туташ булг ан с а но ат т а р м о к л а р и учун 
ишлаб ч ик ари лг а н иссиклик а л ма ши ни ш к у р и л м ал а р и н и н г тахми- 
нан 8 0 % ни к,обик-трубали к у р и л м а л а р т а ш к и л этади. Б ун да й
иссиклик а л м а ш и н и ш к у р и л м а л а р ин и т а й ё р л а ш осон, ишл ати ш 
эса кулайдир. К,обик-трубали к у р и л м а л а р универсал булиб, ундан 
газ, буг ва с у ю к л и к л а р урт ас ид а исси кл и к а л м а ши н и ш н и та ш к и л
э тишда, босим х а м д а т е м п е р а т у р а л а р кенг и нт е рв а лда у з г а рг а н 
пайтда хам фо йд а л а н и л а д и . Бунда н т а ш к а р и , ко б иа д и- тр у ба ли
к у р и л м а л а р д а и ссиклик ташувчи а г е н т л а р х а р а к а т и н и н г йунали- 
ши турлича булиши мумкин.
«Труба 
ичида т руб а » типидаги ва 
п у ла тд ан ки л ин г ан
змеевикли иссиклик ал ма ши ни ш к у р и л м а л а р и иссиклик к у р и л м а ­
л ар ин ин г умумий х а ж м и ичида тахмин ан
8
% ни, чуяндан 
т а й ё р л а н г а н н а м л а н а д и г а н к у р и л м а л а р эса 
2
% ни т аш к и л этади.
Спи рал с имон ва п ла сти н ал и х а м да хаво билан сов и тил а ди г ан
иссиклик ал ма ши ни ш к у ри л мал а рин и нг улуши хозирча кам, бирок 
янги к у р и л аё г г а н технология л и н и я л а р и д а бундай к у р и л м а л а р
кенг урин о л мокд а. С а н оа т к у р и л м а л а р и д а иссиклик а л ма ш и -
нишнинг ша рт - ш а р о и т л а р и хар хил булади. Ис си кл ик а л ма ши ни ш 
к у р и л м а л а р и т урлича аг ре га т хо ла т г а (газ, буг, томчили суюклик,
эмульсия ва б о ш к а л а р ) ва х а р хил т е м пе р а т у ра , босим ва физик- 
кимёвий х ос с ал ар г а эга булган иш мухити учун и шл а т и л а д и.
С а н о а т д а ч и к а р й л а д и г а н иссиклик а л м а ш и н и ш к у р и л м а л а р и
276

---

типи, у л ча м л ар и, п а р а м е т р л а р и ва м а т е р и а л л а р и буйича жуда 
кенг н ом е н кл ат у р аг а эга. Шу с а б а б д а н х а р бир конкрет шароит 
учун хамма курсаткичлари буйича оптимал булган курилма т ан л аб
олиш имконияти мавжуд. Ис с ик л и к ал ма ши ни ш к у р и л м а л а р ин и
т а н л а ш д а куйидаги умумий к он ун ия тл а р г а а м а л килинса мак,- 
с а дг а мувофик, булади.
1. Иссик,лик ташувчи аг е н т ла р н ин г босими юкори булса, 
т ру ба л и иссиклик а л ма ш и н и ш к у р и л м а л а р и и шл ат и ли ш и керак; 
бундай ша ро итд а т р у б ал а р н и н г ичига босими к а т т а р о к булган 
иссиклик ташувчи агент юборилади, чунки тру ба л ар ни нг диаметри 
ку ри л ма кобигининг д и а м е т р иг а нисбатан кичик булганлиги 
с а б а бл и бирмунча юкори босимга бардош бера олади;
2
. Коррозияг а уч райдиг ан иссиклик ташувчи агентни тру б ал и 
иссиклик алмашиниш курилмасининг т руб а л а р и о рка ли берилади, 
чунки т р у б а л а р коррозия т а ъ с и р ид а ем и р ил га н да хам ку р ил ма -
нинг кобиги узгарти ри л май ди .
3. Коррозияг а у чр атад и г ан иссиклик ташувчи а ге нт л ар ишла- 
т и л г а н д а коррозияга б ар д о ш берувчи полимер м а т е р и а л л а р
( масалан, фторпласт ва унинг сополимерлари) дан тайёрланган 
иссиклик а л ма ш и н и ш к у р и л м а л а р и ишл ати л иши керак.
4. Агар иссиклик ташувчи а г е н г л а р д ан биттаси ифлос булса 
ёки к у р и лм а юзасига чукма бериш хоссасига эга булса, бундай 
и ссиклик ташувчини иссиклик а л ма ш и н и ш юзасининг т о з а л а ш г а
кулай томонига юбориш з а р у р ( м а с а л а н , к о б и к- труб ал и к ури л ма-
л а р д а т р у б а л а р н и н г ички юзаси, змеевикли к у р и л м а л а р д а эса 
т р у б а л а р н и н г т ашк и юзаси).
5.Ис си кл ик а лм а ши ни ш шароитини* я хшил а ш ха р доим 
иссиклик ташувчининг тезлиг ига бо глик б улмайди ( м а с а л ан ,
бугни к о н д ен сац и ял ан и ш тезлиги конденсатни иссиклик а л м а ш и ­
ниш юзас ид ан узаг ишни тугри т аш к и л этишига бог лик булади), 
шу с а б а бд а н хар бир конкрет шароит учун тегишли конструкцияга 
эга булг а н к у р и лм а т а н л а ш керак.
11.2- §. К. ОБИК. - ТР УБАЛИ И С С И М И К А Л М А Ш Г И Ч Л А Р
Олдинги 
п а р а г р а фд а
айтиб 
утилганидек, 
кобик-трубали 
к у р и л м а л а р энг куп т а р к а л г ан иссиклик алмашиниш к у ри лм а ла р и
хисобла нади. ГОСТ 9929— 82 га асосан кобик,-трубали иссиклик 
а л м а ш и н и ш к у р и л ма л а р и п ула тд ан куйидаги ти п л ар буйича 
т а йё рл а н а ди : Н — к уз г о лм а с т руба т у рл ар и билан;