Ibob. O‘zbek va yapon tillarida hisob so‘zlar

Yil hisobining yapon tizimi 

Yavropa yil tizimi bilan bir qatorda Yaponiyada an’anaviy yapon yil hisobi 

ham mavjud bo‘lib, unga ko‘ra yillar imperatorlar hukmronlik qilgan davr va eralar 

---

40 

時 代 （ じ だ い ） bo‘yicha hisoblanadi. 1868-yil Meyji tiklangandan keyin, 

Yaponiyada quyidagi davrlar farqlanadigan bo‘ldi: 

1868-1912   明治時代 Meyji davri 

1912-1926 対称時代 Taysyo davri 

1926-1989 昭和時代 Syova davri 

1989-hozirgacha 平成時代 Xeysey davri 

Yapon yil hisobini yevropalashtirish uchun davr boshlanishidan avvalgi yilga 

shu davr boshlanganidan buyon o‘tgan yillarni qo‘shish kerak. Masalan: 

昭和 12  年 Syova 1925+12=1937 

平成 3 年 Xeysey 1988+3=1991 

Har bir davrning birinchi yili yaponcha 元年（がんねん） “boshlang‘ich yil” 

deb ataladi: 

明治元年 Meijining birinchi yili 1868-yil 

平成元年 Xeysey birinchi yili     1989-yil . 

8) Yosh o‘lchovini bildiradigan birliklar quyidagicha; (yashar, yoshlik, oylik, 

kunlik ) 

Yapon tilida ushbu numerativ faqat さ い （ sai ）   qo‘shimchasi bilan 

belgilanadi. Sai birligi bilan gurai qo‘shimchasi birgalikda kelib, chama songa 

ma’nodosh bo‘ladi. Masalan, 

Maktab oldida taxminan 3 yashar bola turibdi. 

おいくつですか。－sizning yoshingiz nechida? 

私は３５さいです。－men 35 yoshdaman. 

きみこはおいくっですか。－Kimikoning yoshi nechchida? 

きみこは はっさいです。

―Kimiko 8 yoshda 

Xitoy tilidan o‘zlashgan ayrim sonlar 

さい morfemasi bilanbirikkanda fonetik 

o‘zgarishlar ro‘y beradi: 

いっさい   bir yosh 

---

41 

はっさい sakkiz yosh 

じゅっさい o‘n yosh 

20 yoshni ifodalash uchun はたち “ 20 yosh ” qo‘llaniladi. 

9) Qiymat o‘lchovini ifodalaydigan numerativlar; (so‘m, tiyin, tanga, ) Yapon 

tilida esa faqat yapon iyeni iyeroglif bo‘yicha yozilib qolgani esa katakana 

alifbosida yoziladi. Iyen, yuro, doru, pondo, sento 

一日にえんぴつやボウルペンいがいにしょくじのためにいちまんすむ

がかかります。 

Kuniga  o‘qishga ruchka qalamdan tashqari, iste’mol qilish uchun 10.000 

so‘m   sarflayman. 

さいきん１００ドルは２８まんになっています。 

Hozirgi kunda dollar narxi 280ming sum. 

Bulardan tashqari quyidagi hisob so‘zlari son va fe’l orasida kelib, 

harakatning miqdorini bildiradi: (marta, navbatda, karra, bor, xissa, qatla, sidra, 

dafa) 

Yapon tilida hisob so‘zlari fe’l orasida kelib, harakat miqdorini bildiruvchi 

so‘zlar quyidagicha ifodalanadi:  かいkai,  どうdou  birliklar ikkalasi ham bir xil« 

marta» degan ma’noni bildiradi. Bu jihatdan ikkalasi sinonimdir.  Ammo 

qo‘llanilish darajasiga ko‘ra    かい  kai  bo‘lishli gaplar tarkibida, どうdou esa 

bo'lishsiz gap tarkibida keladi. Masalan. 

にかいはふじさんにのぼりたくないです。 

Ikkinchi martta fujisan tog‘iga chiqmayman. 

にほんでいっかいにいました。 

Yaponiyada bir martta bo‘lganman. 

Shuni hisobga olish lozimki, [K, S, Ch, X, F, P] bilan boshlanadigan sanoq 

suffikslarining qo‘shilishi bilan yasalgan sonlarni talaffuz qilishda assimilyatsiya 

hodisasi ro‘y beradi, ya’ni [I] yoki [U] unlisi tushib qoladi va quyidagi o‘zgarishlar 

ro‘y beradi. 

1. Agar suffiks [K,S,CH, X, TS] undoshi bilan boshlansa, 一 “bir”, 十 “o‘n” 

---

42 

va qisman 八 “sakkiz” sonlaridankeyin suffikslar boshlang‘ich undoshi ikkilanadi, 

[F, X] esa [PP]ga o‘tadi. Bunda 一（いち）  “ bir ” va 八（はち）  “ sakkiz ” 

sonlarida oxirgi [Chi] bo‘g‘ini tushib qoladi yoki [I]ga o‘zgaradi. 

一軒の家（いっけんのいえ）bitta uy 

十分（じゅっぷん、じっぷん）on’ minut 

2. [X] undoshi bilan boshlangan suffikslar 三 （ さ ん ）   “ uch ”soniga 

qo‘shilganda, [X] harfi[P] yoki [B] deb, [N] esa [M] deb talaffuz qilinadi. 

三本の鉛筆（さんぼんのえんぴつ）uchta qalam 

3. K  va  x  undoshibilan boshlangan suffikslar 六 （ ろ く ）   “olti” soniga 

qo‘shilganda  k  harfi  kk  deb,  x  harfi esa pp  deb talaffuz qilinadi. Lekin sonning 

oxirgi ku bo‘g‘ini tushib qoladi. 

六階（ろっかい）oltinchi qavat 

Bundan tashqari energiya kuchini ifodalovchi numerativ sonlar mavjud bular 

quyidagichadir :jyuru,(jouI), vatto (vat), kirovatto (kilovat) 

Yapon tilida son so‘z turkumi vazifasiga ko‘ra tasniflanganligi tufayli 

numerativ (xisob) so‘zlar mavjud emas. Ular  suji va taniji ya’ni  son va daraja 

ifodalovchi so‘zlar guruhiga kiritilgan. Bitiruv malakaviy ishimning mavzusini 

yanada aniqroq tushuntirish uchun qiyosiy tipologiya asosida tushuntirishga 

harakat qilindi. 

Ushbu bobimizning yuqorida keltirib o‘tilgan kichik mavzu yuzasidan xulosa 

sifatida aytishimiz mumkinki, o‘zbek tili so‘zga boy til va u asrlar osha turk tili, 

tojik tili va boshqa qardosh tillar doirasida yuksalib boyib kelmoqda. Bundan 

tashqari jahon sivilizatsiyasi rivojlanib borayotganligi  sababli  o‘zbek tiliga ham 

o‘zlashma so‘zlar kirib kelyapti. Shu o‘rinda ayrim so‘zlar ishlatilmasdan tarixiy- 

arxaik so‘zga aylanib bormoqda. Masalan: toqa, misqol, botmon, qadoq, paysa, 

tosh, gaz, miri, paqir, tanga, dafa kabilardir. 

O‘zbek tilida numerativlarning ko‘pchiligi o‘zbek tilida mavjud ammo hozirgi 

kunda ularning chetdan kelgan sinonimlari qo‘llaniladi. 

Yapon tilida numerativlarning ko‘pchiligi xitoy yoki yevropadan kirib kelgan. 

---

43 

Yapon tilida gairaigo deb ataluvchi atama mavjud bo‘lib, o‘zbek tiliga o‘zlashma 

so‘zlar degan ma’noni anglatadi. Gairaigo faqat katakana  alifbosida yoziladi. 

Shuningdek, o‘zlashma so‘z xitoy tilidan olingan bo‘lsa iyerogilif tarzida yoziladi. 

Agar yapon tilida hisob so‘zlari yoziladigan bo‘lsa,  hiragana  yoki  iyerogiliflar 

bilan yoziladi.  Yapon tili o‘zbek tilidan farqli o‘laroq ko‘p hisob so‘zlar mavjud 

emas. 

Masalan: nusxa, bosh, xo‘plam,  tilim, to‘g‘ram, chaqmoq, shoda, quloch. 

O‘zbek tilida taqlid so‘zlardan fe’ldan ham ot hosil bo‘ladi. Masalan : xo‘pla+m, 

to‘g‘ra+m,  til+im bu esa o‘z navbatida o‘zbek tilining boyishiga olib keladi. 

Bunday xususiyat yapon tilida mavjud emas va yuqorida ko‘rsatilgan jihati bilan 

o‘zbek tilidan tubdan farq qiladi. 

Numerativ (hisob) so‘zlar miqdorni darajalab ko‘rsatadi bu xususiyati bilan 

miqdor sondan farq qiladi 

Yapon tilida 10  mingdan kichik bo‘lgan sonlarni sanashda, asosi 10  ga teng 

bo‘lgan ko‘plik songa qo‘yib chiqish kerak va barcha ko‘plik sonlar chapdan 

o‘ngga qarab o‘qiladi. Agar ko‘plik 1ga teng bo‘lsa bir soni o‘qilmaydi.  

Masalan: 

17 = 1*10+7 = 10+7 = 十七 [jyu: nana] 

35 = 3*10+5 = 三十五 [san jyu: go] 

111 = 1*100+1*10+1*1 = 100+10+1 = 百十一 [hyaku jyu: ichi] 

135 = 1*100+3*10+5*1 = 100+3*10+5 = 百三十五 [hyaku san jyu: go] 

305 = 3*100+5 = 四百五 [san byaku go] 

417 = 4*100+1*10+7 = 4*100+10+7 = 四百十七 [yon hyaku jyu: nana] 

675 = 6*100+7*10+5 = 六百七十五 [roppyaku nana jyu: go]  

875 = 8*100+7*10+5 = 八百七十五 [happyaku nana jyu: go] 

1000 = 1*1000 = 1000 = 千 [sen] 

1317 = 1000+3*100+10+7 = 千三百十七 [sen san byaku jyu: nana] 

3317 = 3*1000+3*100+10+7 = 三千三百十七 [san sen san byaku jyu: nana] 

---

44 

6617 = 6*1000+6*100+10+7 = 六千六百十七 [roku sen roppyaku jyu: nana] 

8817 = 8*1000+8*100+10+7 = 八千八百十七 [hachi sen happyaku jyu: nana] 

Agar katta sonlarning ichida nolga teng ko‘pliklar bo‘lsa qoidaga muvofiq 

ular  o‘qilmaydi. Lekin yapon ierogliflarida yozilgan sonlarni yozishda nollar 

ishlatilmasada katta sonning ichida nollarning borligini ma’lum qilish uchun, 

o‘qishda, o‘sha nollarning o‘rni とび [tobi], yoki とんで[tonde] deb o‘qiladi(lekin 

yozilmaydi). 

4002 = 四千二 - [yon sen ni, yon sen tobi ni yoki yon sen tonde ni] 

Quyida yapon tiliga xitoy tilidan kirib kelgan katta sonlarning maxsus 

nomlarini keltirib o‘tamiz: 

Kanji 

O‘qilishi 

Raqamlar 

万

 

まん 

 

Man  

10

4

 

億

 

おく 

Oku  

10

8

 

兆

 

ちょう 

Chyou 

10

12

 

京

 

けい 

Kei 

10

16

 

垓 

がい 

Gai 

10

20

 

𥝱 

じょ 

Jyo 

10

24

 

穣 

じょう 

Jyou  

10

28

 

溝

 

こう 

Kou  

10

32

 

澗 

かん 

Kann  

10

36

 

正

 

せい 

Sei  

10

40

 

載

 

さい 

Sai  

10

44

 

 

---

45 

Yuqoridagi jadvalda ko‘rsatilgan raqamlardan boshqa katta raqamlar kundalik 

hayotda ko‘p ishlatilmasligi bois ular alohida ma’noga ega kanjilar bilan 

ishlatilmaydi shuning uchun ularning alohida kanjilari mavjud emas va ular 

idiomatik birliklar sifatida yozilishi mumkin. Masalan, 10

88

 sonining kanjisi 不可

思 議 （ ふ か し ぎ ） [fukashigi] bu so‘zma so‘z “bundan katta son yo‘q”  deb 

tarjima qilinadi, yoki  10

56

  恒 河 沙 （ つ ね か わ し ょ う ） [tsune kawashyou ] 

so‘zma-so‘z “daryodagi qum zarrachalaridek” deb tarjima qilinadi.  

  Shuningdek 10mingdan kichik sonlarni yuqorida qanday sanagan bo‘lsak, 

10mingdan katta sonlar ham xuddu shu qoidaga muvofiq sanaymiz  faqat ikkita 

istisno holatdan tashqari:  

1)   Agar ko‘plik son oldidagi ming birga teng bo‘lsa, sanoqda tushib qoladi 

lekin yozuvda ifodalanadi;  

2)  Bir ming ya’ni ming (ham ko‘plik, ham sanoq son sifatida) har doim 

quyidagicha yoziladi: 一千[issen]-1000